Lamtumira e trishtë e magjikut të letrave, Gabriel Garsia Markez

Nga Albert Vataj

Shuhet kandili dritëlëshues i realizmit magjik. Gabo nuk është më. Më 17 prill ai ka numëruar grahmat e fundit të jetës. Gjëmimet e një zemre të lodhur kanë gufuar në kraharorin e tij të lëveshkur dhe prushin e thinjave në gjoksin që nuk hovet më. Ai vendos të tregojë me nota pathosi dhe nëpërmjet një mbamendje të zëshme, se di të kridhet në krahët e  vdekjes, jo vetëm nëpërmjet rrëfimtarisë dhe bashkëjetimit trandës. Në çdo ndjenjë, ai troket nëpërmjet një dhimbjeje. Prej sysh që u skuqën në përjetime që sendërtoi, ai zbret me lot. Vdekjen e tij letrare e zë ajo e kujës nën vig. Ikjes pak kthim prej ligjërimeve dhe këndimesh plot kand dhe nerv, ai i jepet me mish e me shpirt. Kërkon leje të marrë atë rrugë që e hoqi në letra dhe tregimtari sa e sa herë. Nuk priti përgjigje, por vetë e vendosi, sepse në të sosur i kishte ditët, në të shuar e kish flakadanin, në të ndalur e kish vërshimin. Ndali siç stepet para kureshtisë dhe hutimit tonë, një vegim drite që shkreptin në qiellin e gërmushur prej resh dhe zemërate qiellore.

Lajmi i ndarjes

Ndahet nga jeta shkrimtari Gabriel Garsia Markez. Pas një kaplimi prej më shumë se dy vitesh nga Alzheimer, shkrimtari i madh kolumbian, Gabriel Garsia Markez ka ndërruar jetë në moshën 87-vjeçare në shtëpinë e tij në Mexico City. Burime të afërta familjare kanë konfirmuar lajmin e trishtë të ndarjes nga jeta të një prej personaliteteve më të rëndësishme të letërsisë së realizmit magjik. Novelisti i pashoq, tregimtari sqim, romancieri ngashëryes, skenaristi ngulmëtar dhe gazetari i përkushtuar, laurati i Nobelit në letërsi, është ndarë përgjithnjë nga të gjallët e tij. Letërsia kolumbiane, realizmi magjik i Amerikës Latine dhe kolana e korifejve të letërsisë botërore kanë humbur të gjallët e një prej emrave më të spikatur, një prej penave më të mprehta, një prej ngulmeve më të zëshme të saj. Kjo ndarje nuk është e njëllojtë me të tjerat, ani pse ai ka kohë që si tekstshkrues është larguar për të mos u kthyer më, si rezultat i një nënshtrimi prej lëngimit që mosha, vitet dhe hekat e vunë përfundi, duke mos e lënë të ngrihet më, duke mos e lënë të çojë deri në fund ndonjë nga ngasjet e tij letrare..

Jeta e mbretit magjik

Gabriel García Márquez (Gabriel Garsia Markez i njohur edhe si Gabo), shkrimtari i njohur kolumbian erdhi në jetë më 6 mars 1927 në Aracataca, një fshat i vogël pranë maleve të Karaibeve kolumbiane. Tetë vjetët e para të jetës së Markezit kaluan qetësisht, të mbushura me historitë magjike të gjyshes Tranquilina Iguarán dhe tregimet epike të gjyshit Nicolás Ricardo Márquez Mehija, në shtëpinë e të cilit dëgjoi historinë e masakrës së plantacioneve të bananes, ku u vranë mbi 100 njerëz, që më pas u varrosën në një varr masiv. Nga goja e gjyshit dëgjoi bëmat e jashtëzakonshme të gjeneralit Rafael Uribe, protagonist absolut i Luftës Njëmijë Ditore (1899-1902), një nga ngjarjet më të rënda dhe më të përgjakshme në historinë e Kolumbisë. Në vitin 1935, humbi gjyshin dhe kjo ngjarje ndikoi shumë në gjendjen shpirtërore të 12-vjeçarit Markez, i cili një vit më pas shkon në Barrankija për të studiuar në shkollën San Hosé. Më 1942, u transferua në Zipaquirá për të përfunduar gjimnazin. Në moshën 20-vjeçare, fitoi të drejtën e studimit në Universitétin e Bogotás, dega drejtësi. I mërzitur nga jeta e përshpejtuar e kryeqytetit kolumbian dhe nga i ftohti i krahinës së Andeve, Gabriel mbyllej në dhomën e tij ku lexonte kryeveprat e autorëve më të mëdhenj latinë dhe spanjisht-folës. I mahnitur nga letërsia, filloi të shkruante duke braktisur studimet. Megjithë pasionin e madh për librat, Márquez ishte një nga ata që vuanin situatën e Kolumbisë që po kalonte një periudhë, ku dhuna ishte gjithnjë e pranishme. Më 9 prill 1948, filloi e famshmja El Bogotazo, e njohur si treditëshi i dhunës në kryeqytet, që përfundoi me vdekjen e drejtuesit libéral Jorge Eliecer Gaitán. Gjatë atyre ditëve të përgjakshme, disa njerëz hynë në apartamentin e tij dhe dogjën gjithçka. Márquez vendosi të shkonte në Kartagjenë, ku gjeti punë si redaktor e më pas, si reporter për gazetën "El Universal".

Në 1949, vendosi të rikthehej në Barrankija, ku filloi të punonte si gazetar dhe u bashkua me "El Gruppo de Barranquilla", që përbëhej nga të rinj që kishin pasion letërsinë. Një vit më pas, publikoi në faqet e gazetës "El Espectador" të Santa Fésë një tregim me titull "La tercera resignación". Në vitin 1952, mbaroi së shkruari romanin e tij të parë, “Gjethurinat”, dorëshkrimin e të cilit e dërgoi në Argjentinë. Pas tre javësh në përgjigjen që i erdhi, shkruhej që mund të merrej me çdo gjë, përveçse me letërsi. Më 1955, fitoi çmimin e parë në një konkurs, ku konkurroi me tregimin “Dita pas së shtunës’. Falë dhuntive të tij narrative, Gabriel Garsia Markez në një hark kohor mjaft të shkurtër, u bë një nga emrat më të rëndësishëm të gazetarisë kolumbiane. Intervistat, artikujt dhe opinionet e tij ishin të mirëpritura në çdo redaksi.

Në nëntor 1956, drejtori i gazetës "El Espectador", për të cilën punonte Markez, mori urdhër nga disa qeveritarë që të pushonte nga puna shkrimtarin. Nga miqësia e ngushtë dhe respekti i madh, drejtori vendosi ta dërgonte në Zvicër, ku do të punonte si reporter për gazetën e tij. Edhe pas falimentimit që ndodhi një vit më pas, Markez vendosi të qëndronte në Zvicër.

Në Barrankija, u martua me Mercedes Barca, me të cilën pati dy fëmijë, Rodrigo dhe Gonzalo. Më 1961, u transferua në New York ku filloi punën si korrespondent i “Prensa Latina”. Kërcënimet e vazhdueshme nga ana e CIA-s dhe kubanezëve e shtynë të transferohej në Meksikë. Më 1967, realizoi kryeveprën e krijimtarisë së tij "Njëqind vjet vetmi”, një libër që shënon kulmin e realizmit magjik. Më 1974 dolën në treg “Vjeshta e patriarkut”, një metaforë e gjerë mbi vetminë, mjerimin, si pasojë e pasurimit. Nga viti 1975, Gabriel Garsia Markez jetoi midis Meksikës dhe Kartagjenës, Havanës e Parisit. Më 1982, u vlerësua me çmimin Nobel për Letërsinë. Më 2002, publikoi vëllimin e parë të “Të jetosh për të treguar”, ndërsa dy vjet më pas veprën e tij të fundit, “Kujtim kurvash të trishta”. Ndër veprat e tij më të mëdha përmenden “Dashuri në kohërat e kolerës”, “Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar” dhe "Njëqind vjet vetmi", të cilat erdhën në shqip nga i madhi Robert Shvarc, Ramiz Kelmendi, Veton Surroi, Aurel Plasari, Mira Meksi.

Në krijimtarinë e Markezit janë shkrirë, kanë marrë trupëzim sentimentesh dhe rrëfimtarie, mitologjia dhe bestytnitë, janë jetësuar dhe qarkullojnë në gjakun e kumtit, ngarthimet e befta të gjallimit të traditës së Amerikës Latine, duke e bërë atë një nga përfaqësuesit kryesor të realizmit magjik. Vetmia dhe pasioni njerëzor janë kolona vertebrale e kësaj kërshërie larushitëse rrëfimtarie dhe mëtimi. Tash ne ndahemi së gjalli me këtë kolos magjik, por vepra dhe kumti i tij krijues do të vërshojnë në kandën e gjeneratave. Gabriel Garsia Markez nuk është më. Mirënjohje të përunjëta dhe ngashërim në këtë cak të ndarjes këso jete. Lamtumirë Gabo!

Një roman për jetën e Frederik Rreshpjes

Frederik Rreshpja

Pas librit “Shitësi i Apokalipsit”, shkrimtari Gazmend Krasniqi vjen për lexuesin me një tjetër roman, botim i shtëpisë botuese “Saras”. “Fytyra e Simurgut”, një roman i cili e çon në një tjetër dimension prozën e Krasniqit, me një formë e mendim ndryshe nga skemat që jemi mësuar të shohim në romanin shqip. Për të shkruar këtë rrëfim ai është frymëzuar nga jeta e poetit të njohur Frederik Rreshpja. Në libër ai quhet Marin Baina dhe bën një tjetër udhëtim, në jetën që la mëngjesin e 18 shkurtit 2006, kur mbylli sytë përgjithmonë. Më poshtë Krasniqi vjen në një rrëfim për këtë libër….

Udhëtimi i një shkrimtari drejt Vjenës, në fakt, kthehet në një hulumtim mbi një prej personazheve që e kishte grishur me jetën prej poeti… Ishte kjo ideja e romanit?
Ideja? Le ta marrim nga fillimi. Ashtu si romani “Shitësit e Apokalipsit”, i cili e kishte fillesën te një imazh: Një njeri që thyen tabunë i pari, edhe në këtë rast, romani ka pasur një imazh paraprirës: Një poet përballë qytetit të vet. Ky imazh, si ai para tij, nuk ka një datë të saktë: për shumë vite ka hyrë e ka dalë lirisht nga kujtesa ime. Energjia dhe forca e tij kanë qenë vetëvepruese, pasi herë-herë doja ta largoja, që të mos vinte kur të donte, sepse më pengonte për punë të tjera, herë-herë doja ta merrja në konsideratë dhe ta analizoja. Me kohë, shihja se njeriu i imazhit filloi të merrte trajtë dhe të individualizohej: nuk pranonte të rrinte dokudo, por vetëm përballë një qyteti dhe një kohe që i njihja. Ky qytet ishte Shkodra, ndërsa koha qe ajo që e quajmë demokratike. Njeriu pa fytyrë qe gjithnjë e më i aftë që ta pushtonte përfytyrimin tim, derisa filloi të bëhej e qartë se duhej të bëja diçka për të, duhej të bëja të dallueshëm shqetësimin dhe preokupimin e tij njerëzor. Kur erdhi dita që kisha më shumë kohë për t’i kushtuar, gjërat u bënë më të qarta: atëherë ndesha në faktin se edhe vetëdija e njeriut të imazhit ishte e copëtuar dhe fragmentare – shkëputur nga bota me qenësi të besuara dikur dhe të marra për të vërteta – një parodi në vetvete që, për një autor, nëse i takon atij lloj formimi, nxit parodinë si formë letrare. Edhe në librin e sipërpërmendur isha përballur me të njëjtin fakt, por ky rast paraqitej shumë më i vështirë për t’u mishëruar dhe për të marrë formën e vet. Se cilën formë po merrte, kur dihet se lexuesi e ka përfytyrimin e tij për këtë gjini letrare, duhej ta tregonte puna në vazhdim, përderisa ky tekst nuk e pranonte braktisjen.
Përmendët fjalën parodi. A duhet parë ky libër si një parodi?
Teorikisht, nga historia dimë se, si formë letrare, parodia merr pjesë në zhvillimin dinamik të letërsisë kur një traditë prek fundin e vet, kur kësaj tradite i shterojnë formulat dhe skemat shterpe. Sintezat e fituara shfaqen për të përtërirë forma të reja, sepse, ndryshe nga satira, e cila është thellësisht sociale në qëllimësinë e saj, parodia është pastërtisht formale: që në origjinën e tij, akti parodik është shmangia nga një normë letrare, duke e mbajtur përbrenda, në plan të dytë, këtë normë. Në këtë mënyrë u bë modeli i romanit që njohim sot e kësaj dite një libër si “Don Kishoti” i Servantesit, i cili, pasi e theksonte vetë autori, ngrihej mbi sfidën ndaj romaneve të atëhershme kalorësiake. Për ndokënd duket paradoksal shembulli i mësipërm, por kjo na kujton se, siç pohohet shpesh, më tepër se një periudhë historike, postmodernizmi është një metodë.
Kjo metodë, apo formë e mishërimit të tekstit – shkrimi që sjell, në mënyrë të pandërgjegjshme apo jo, tekste apo burime tekstesh të tjera në tekstin e planit të parë – e quajtur sot intertekstualitet, jep pranëvëniet, ndërfutjet dhe mbivendosjet, të cilat, sipas Julia Kristevas (që futi termin intertekstualitet) e krijojnë referimin me termat e dy akseve: Aksi horizontal që lidh autorin dhe lexuesin e një teksti; Aksi vertikal që lidh tekstin me tekstin. Duke vazhduar me këtë logjikë, vërehet se njësimi i dy akseve nxjerr se çdo tekst dhe çdo lexim varet nga kodet e mëposhtme: Duke e parë si strukturë, ai lejon futjen e një bote tjetër (e disa botëve të tjera) në botën tonë, duke i dhënë hapësirës mundësi paradoksale, ku janë pranëvënë elementet më kontradiktore. Duke e parë si kohë, ai i jep mundësi që periudha të ndryshme të futen brenda njëra-tjetrës në të tashmen e thjeshtë. Në këtë mënyrë, krejt pandërgjegjshëm, historia dhe fiksioni ndryshojnë vendet: historia bëhet fiksionale dhe fiksioni bëhet historia e vërtetë. Me një lëvizje si kjo humbet bota reale (Postmodernizmi do të shtonte pyetjen: në raport me çfarë?!), por është e mundshme të fitohet një tekst i cili në kohën tonë karakterizohet nga forca përmbysëse ndaj klasifikimeve të vjetra: në krahasim me lëndën e planit të dytë (e cila është në kujtesën dhe edukimin e lexuesit), lënda e planit të parë (histori apokrife, të cilat e shohin përmbajtjen e kujtimit historik duke e riinterpretuar dhe, përgjithësisht, duke e demistifikuar versionin e parë ortodoks) të mëtojë të ngrihet si një seriozitet i ri, si një autenticitet i ri, të cilët zëvendësojnë seriozitetin dhe autenticitetin e prerë mimetik (imitues), ose atë që sot e quajnë edhe niveli zero i shkrimit.
Kjo parodi ka të bëjë me realizmin socialist?
Bashkë me Roland Bartin, estetin e mirënjohur francez, do të thoshim: gjuha nuk është ngarkuar të shprehë kohën. Roli i saj është të shpjerë realitetin në një pikë dhe, nga shumësia e kohëve të jetuara dhe të mbishtresuara, të abstragojë një akt verbal të pastër, të liruara nga rrënjët ekzistenciale të përvojës dhe të orientuara drejt një lidhjeje logjike me veprime të tjera, me procese të tjera, me një lëvizje të përgjithshme të botës. Pra, ajo synon të mbajë një hierarki graduale në perandorinë e të dhënave. Gjatë këtij procesi, me paaftësinë e afirmimit të ekzistencës së një shembulli narrativ (gjithë ato prerje dhe fshirje), autorit postmodern i mbetet të ringjallë ironinë romantike ose, siç përdoret më shumë sot, metafiksionin. Ky mjet, i përdorur herë pas here, atij shërben për t’i thënë lexuesit: Je në një fiksion. Gjithë kjo është vetëm një kundërvënie ndaj doktrinës së realizmit socialist.
Po autori?
Në dukje, akti parodik është një akt sinteze (përzien dy botët që trajton), por funksioni dhe strategjia e tij janë ndarje apo kontrast, procedurë që ngre problemin e (jo)fundeve: ndryshe nga tekstet para-moderniste, që paraqesin një fund të mbyllur, ndryshe nga tekstet moderniste, që paraqesin një fund të hapur – tekstet postmoderne paraqesin funde të shumëfishta ose rrethore. Këtë kërkon ta shpjegojë dallimi thelbësor mes artit modernist dhe atij postmodernist, që është ndryshimi i Dominantes – çfarë është sfond te njëri, bëhet i dorës së parë te tjetri dhe anasjelltas. Sipas këtij argumenti, një teoricien i postmodernizmit (McHale), do të na thoshte: Dominantja moderniste, që është epistemologjike (teoria e njohjes), ngre pyetjet:
Si mund ta interpretoj këtë botë ku bëj pjesë? Çfarë jam unë në të? Çfarë njihet? Kush e zotëron këtë njohje? Si njohim dhe cili është niveli i sigurisë? Si transmetohet njohja dhe cili është niveli i seriozitetit të sigurisë? Si mund të ndryshojë niveli i njohjes nga një njohës te tjetri? (Si element teknik dominant modernizmi ka monologun e brendshëm.) Dominantja postmoderniste, që është ontologjike (shkenca e qenies), ngre pyetjet: Çfarë është bota? Çfarë bëj në të? Çfarë lloj botësh gjenden, si ndërtohen dhe si ndryshojnë? Çfarë ndodh kur lloje të ndryshme botësh vendosen në konfrontim mes tyre? Cila është mënyra e ekzistencës së një teksti dhe cila është mënyra e ekzistencës së një bote që ndërtohet? Si është strukturuar një botë e projektuar? Si element teknik dominant, proza postmoderne, me peshën e strukturave polifonike dhe konturimit në rrugë të ndryshme të dialogut, ka dimensionin ontologjik të konfrontimit midis diskurseve. Sa për hapësirën përtej librit, autori postmodern, i cili gjithnjë e më shumë del në periferi të gjërave, vetëm se përpiqet të shpjegojë pse e si ka shkruar dhe nuk duhen pritur interpretime prej tij. Ai nuk mund të thotë se si ta lexojnë, por, siç u përpoqëm të bëjmë më lart, mund të përmendë problemet që i ka shtruar vetes për të arritur një efekt artistik.
Cilat kanë qenë shqetësimet tuaja për formën, sepse kemi të bëjmë me një element që bie në sy menjëherë?
Rreth 2500 vjet më parë, Platoni nuk e pranoi Simulakrumin – kopjen që i ikën modelit fillestar – prandaj i dëboi poetët nga Republika e vet, përveç rastit kur ata i thurin lavde shtetit. Shkrimtari i sotëm (shqiptar) e pranon Simulakrumin, për t’i ikur këtij raporti me shtetin, përveç të tjerash, edhe se socrealizmi është një kujtesë e hidhur, por sheh se epoka që jetojmë ka nxjerrë në plan të parë pikërisht politikën dhe përpjekjet e saj të vazhdueshme për të siguruar mbështetjen e kapitalit të madh, me anë të të cilit fitohet mbështetja e elektoratit. Shkrimtari i sotëm pranon se me këtë shndërrim të madh në politikë, është shtuar komunikimi, por edhe se çështjet kyçe nuk kanë marrë përgjigje, pasi, ndryshe nga koha kur dëgjohej zëri i një Volteri a Tolstoi, Sartri a Kamyje, me mungesën e ideologjive, të cilat ushqeheshin nga pakënaqësia dhe revolta, mungojnë edhe rrethanat që të grumbullohen shumë njerëz rreth një ideje të veçantë. Informimi i sotëm na thotë se pakënaqësia dhe revolta e njeriut të epokës marrin formën e vandalizmit, kriminalitetit dhe pakënaqësisë së fshehur, mirëpo kjo mënyrë, me të dalë në pah, konsumohet shumë shpejt, pasi logjika e mediave është që askush të mos jetë gjithnjë i pranishëm.
Sot ka vetëm treg dhe konsum: askush nuk e di, nuk e përfytyron të ardhmen, e nga kjo, edhe për shkrimtarin, gjejnë arsye të lulëzojnë teoritë e postmodernes. Pas Mesjetës, që karakterizohej nga mendimi se Zoti është masa e gjithçkaje, pas Rilindjes, Iluminizmit dhe gjithë kohës moderne, që u kthye nga mendimi se njeriu është masa e gjithçkaje, epoka postmoderne karakterizohet nga një vetëdije e copëtuar dhe fragmentare, prandaj ndryshe nga dy epokat e tjera, të cilat e kanë njësuar ligjërimin, kjo e fundit, nga kjo pikëpamje, është pasqyrim i vetëdijes së lartpërmendur – pra, e copëtuar dhe fragmentare. Si rrjedhim (nuk është rasti për të përcaktuar nëse kjo ndodh për mirë apo për keq), ligjërimi i sotëm karakterizohet nga copëtimi dhe fragmenti. Ky libër ka dalë nga kjo pikëpamje.
A ka një të ngjashëm në jetën reale personazhi juaj poet? A jeni ndier i frymëzuar nga dikush, nga një figurë reale?
Mbase është trupëzuar diçka më shumë, se ka një homazh për të gjithë poetët e llojit, por mund të them me plot gojën se atë e ka frymëzuar një poet si Frederik Rreshpja. Kam qenë pranë tij për disa vite.
Në libër shkruani se poetët i marrin lavdet pas vdekjes… ?
Tani nuk po më kujtohet se ku thuhet kjo dhe në cilin kontekst, por besoj se biem dakord që pas vdekjes, Rreshpja është kthyer në legjendë. E duan dhe e lexojnë shumë. Dalëngadalë ai po bën vend si një nga fenomenet më të veçanta poetike të kësaj periudhe, por edhe i letërsisë shqipe në veçanti. Gjykoj se roli i tij si poet është më i madh sesa mendohet hë për hë. Kjo mbetet për t’u zbuluar e për t’u pranuar.
A është ky roman një homazh për rikthimin e vëmendjes te poezia?
A duhet ta lëmë kohën tonë të zbuluar para ligjërimit të politikanëve? Nuk e di se sa njerëz mendojnë si unë, por gjykoj se kjo do të kishte pasoja të rënda për një gjuhë.
Ju vetë shkruani poezi. Sa poet ndiheni kur shkruani prozë?

Frederiku kishte një postulat që e përmendte shpesh, i cili tingëllonte pak a shumë kështu: një poet di të bëjë prozën, një prozator di të bëjë gazetarinë. Duket shumë e thjeshtëzuar, por në thelb ka një të vërtetë që do të hante një trajtim të veçantë. Mandej, nuk ka një qasje të vetme ndaj prozës: ndryshon aq shumë qasja ime ndaj prozës së librit për të cilin po flasim, dhe asaj që përbën romanin para këtij: “Shitësit e Apokalipsit”. Mirëpo, pa dyshim, të dyja kanë në vetvete dimensione poetike, edhe pse duken kaq të largëta. Në të dyja rastet kam provuar të njëjtat kënaqësi e vuajtje të krijimit. (Shqip)

Gérard Depardieu: Besoj te dashuria edhe pse nuk është e përjetshme

Gérard Depardieu mund të cilësohet si një “mit” plot kontradikta. Ka xhiruar kryevepra, por edhe filma “pa asnjë vlerë”, siç thotë ai vetë. Filozofia e yllit të kinemasë franceze është: Ha, pi, dashuro. Për më tepër, e pranon se nuk qëndron dot pa grua ertrand Blier, një nga regjisorët e parë me të cilët ka punuar, e kujton si “një tip i rrezikshëm. Më duhej ta ndiqja natën, sepse shkonte me qëllim në zonat më të rrezikshme, në kërkim të telasheve”. Për 40 vjet dhe me qindra filma në karrierën e tij (mesatarisht tre në vit, edhe pse këto kohët e fundit i ka rralluar paska, pasi merret me verërat dhe restorantet), Gérard Depardieu nuk duket se ka ndryshuar shumë. Pak i zhgënjyer me kinemanë dhe i tronditur nga vdekja absurde e djalit, Guillaume (në tetor të vitit 2008, në moshën 38 vjeç për shkak të një pulmoniti), por megjithatë i dashuruar me jetën. Në jetën e tij nuk mund të mos përmendim pesë bypass-et në zemër, aksidentet me motor për shkak të një shpejtësie pesë herë mbi normat e lejuara, kryevepra, shumë filma që ai i quan të pavlerë, dy prostitutat legjendare me të cilat shkoi për të jetuar në moshën 12-vjeçare dhe dashurinë për Carole Bouquet. Në dhjetor do të mbushë 62 vjeç, ndërsa djali i tij më i vogël, Jean, do të mbushë 4. Pinjolli i fundit Depardieu erdhi në jetë nga lidhja me aktoren franko-kamboxhiane Hélène Bizot. Por edhe ajo histori ka përfunduar dhe tashmë në krah të tij është shkrimtarja Clementine Igou, 25 vjet më e re se ai. Ndërkaq t’i qëndrosh nga pas është pothuajse e pamundur: më mirë të përqendrohesh te filmat e tij. Sapo kanë dalë “Mammuth” (ku interpreton një punëtor ndërtimi të dalë në pension dhe flokët e gjata deri në bel) dhe “Potiche” ku interpreton një deputet komunist të dashuruar me menaxheren Catherine Deneuve).

Zoti Depardieu, kohët e fundit keni thënë: “E vetmja gjë që më intereson janë personat me të cilët punoj, as rolet dhe asgjë tjetër”. Vlen vetëm për filmat apo edhe për zanatet e tjera?

Vlen për gjithçka. Ndoshta kinemaja ka vdekur, por unë nuk kam ndryshuar, jam i njëjti që kur isha 3 vjeç. Bëj çdo lloj filmash, por vetëm me njerëzit që njoh dhe që dua.

Vërtet jeni i bindur se kinemaja ka vdekur, apo është vetëm një batutë?

Varet se çfarë kupton me kinemanë. Sot, e gjithë paraja është përqendruar te televizioni dhe filmat amerikanë që nuk vlejnë fare. Po shohim gjithmonë e më pak filma të bukur dhe kinematë që mbushen vetëm me fëmijë. Tani 30-vjeçarët preferojnë të qëndrojnë më shumë në shtëpi përpara televizorit.

Ju nëse nuk bëni filma, i përkushtoheni verës?

Kam që prej vitit 1989 që merrem me verëra. Kam fabrika në Argjentinë, Marok, Algjeri, Spanjë, Itali dhe sigurisht në Francë. Vera ka shpirt, njëlloj si njerëzit, ka të bëjë me miqësinë dhe ndarjen e kënaqësive të thjeshta. Dhe në fakt unë preferoj ta kaloj kohën në fshat me fshatarët dhe një gotë vere përpara se sa në sheshin e xhirimeve me aktorët.

Është e vërtetë që tani pini më pak?

Në fakt, kur jam i stresuar, pi shumë shishe në ditë.

Po kur jeni i qetë?

Mundohem t’i, reduktoj edhe pse nuk e kam të lehtë. Unë tek kjo tokë jam shumë i lumtur, ndaj kjo më shtyn të pi shumë.

Te “Mammuth” keni shtuar shumë në peshë. Nuk ndryshuat stil jetese pas bypass-it të pestë?

Kur zemra ka probleme, ndihesh gjithmonë i lodhur, njësoj si pleqtë. Kam lënë duhanin dhe përpiqem të ha më pak, por e kam të vështirë. Edhe pse e dinë të gjithë që mua më pëlqen shumë të gatuaj. Mbetem pa fjalë kur shoh se si fëmijët e sotëm nuk dinë asgjë rreth natyrës dhe jetës që na rrethon.

Ndonjë kujtim të lidhur me ushqimin, kur ishit fëmijë?

Kur nuk kishim para, shpesh mamaja më dërgonte mua te kasapi. Ishte pak e sikletshme kur ai më thoshte “I thuaj babit të vijë të më paguajë”.

Ish-gruaja juaj, aktorja Élisabeth Guignot, thotë se ju jeni i fiksuar pas punës. Jeni dakord?

Po, kam nevojë të merrem vazhdimisht me aktivitete.

Keni bërë filma të jashtëzakonshëm, por edhe nga ata komercialët pa vlerë?

Shpesh ndjek miqtë, energjinë, atë që më thotë instinkti. Jeta është shumë e shkurtër dhe e brishtë. Cigaret, jeta dashuria... me pak fjalë ka gjëra më të rëndësishme se një film apo jo?

Si për shembull gratë?

Mbi të gjitha gratë. Kam mësuar shumë nga gratë dhe të dashurat e mia, por më shumë kam mësuar duke lexuar Virginia Woolf e Anaïs Nin se sa Ernest Hemingway. E dhuroj Scott Fitzgerald, por shkrimtaret janë të preferuarat e mia. Në këtë moment, për shembull, më pëlqen shumë Marie Ndiaye (me origjinë senegaleze. Në Francë është shumë e njohur se ka fituar çmimin “Goncourt”. Gratë më kanë bërë të jem i durueshëm dhe të pres se çdo të ndodhë me qetësi.

Ndoshta, për këtë arsye, keni pasur shumë gra në jetën tuaj. I dashkeni shumë...

E vërtetë, besoj te dashuria, por jo tek ajo e përjetshmja. Kam njohur njerëz që kanë qëndruar bashkë gjithë jetën, por vetëm sepse duhej. Përkundrazi, për të mirën e fëmijëve, duhej të ishin divorcuar. Për sa më përket mua, kam pasur shoqe të mrekullueshme në krah, që edhe kur jemi ndarë, miqësia ka mbetur.

Sigurisht të ndahesh kushton shumë, por i urrej konfliktet dhe gjithmonë dua t’i shmang, pavarësisht kostos.

Në një intervistë, keni thënë se nuk keni më ambicie? Përse

Në të vërtetë nuk i kam pasur kurrë: jetoj të tashmen, jam kureshtar për të tjerët, kështu kam qenë që fëmijë. Jam aktor, jo se më intereson të jem i famshëm, por thjesht sepse është një zanat që më jep mundësinë të njoh shumë njerëz dhe të mësoj gjëra të reja. Nëse duhet të interpretoj një mjek, për shembull, frekuentoj mjekë të tjerë dhe shkoj në spital për të asistuar në ndonjë operacion. Mëson gjëra të reja apo jo?

Për sa i përket operacioneve, ju keni bërë shumë?

Po, në zemër dhe shumë të tjerë, pasi jam rrëzuar me motor. Thuhet se jeta është plot pengesa dhe duhet energji për t’i kaluar. Unë mendoj se i kam, edhe pse shpesh bëhem pesimist.

Shkruani libra me receta, prodhoni verë, hapni restorante. Kjo mund të quhet punë?

Mua më pëlqen ta ndaj ushqimin me të tjerët dhe të ushqej njerëzit. Të gatuash për të tjerët ka lidhje me dashurinë. Ato që bëj, më japin energji dhe më bëjnë të jem në kontakt me njerëzit që kanë të njëjtin pasion me mua.

Shën Joan Kukuzeli, gjeniu nga Durrsi që i dha melodinë e shpirtit bizantit

Në përmbledhjen e saj biografie, "për muzikën dhe muzikantët më të mëdhenj të kohëve", Enciklopedia e Madhe Britanike - Mc Milan, nënvizon një fakt gati-gati kalimtar, por që padyshim për ne shqiptarët është domethënës, emocional e pse jo intrigues për qëmtime të mëtejme. Në volumin 10, faqe 218, të kësaj enciklopedie, thuhet: "Jan Kukuzeli lindi në Durrachium, tani Durrës - Shqipërië).

Këto janë fjalët e para, të pakta, që renditen në këtë faqe kushtuar këtij kompozitori të çuditshëm, të mistershëm, mit dhe novator, të përmasave epokale.

Për të është shkruar, kërkuar, studiuar dhe vazhdohet të punohet ende, për t‘i shkuar deri në fund misterit të largët të veprës së tij. Vetë figura e këtij gjeniu të heshtur, lëviz e shfaqet mes jehonave të largëta të melodive dhe këngëve të zbërthyera e të pazbërthyera bizantine, mes të dhënave të sakta, të pasakta dhe të dyshimta të jetës e biografisë së tij. Dekada dhe akoma më tej, shekuj më parë, biografë apo studiues të muzikës bizantine, nga vende të ndryshme të Ballkanit kanë tentuar ta nacionalizojnë atë, duke i dhënë Kukuzelit herë kombësi bullgare, herë serbe, herë greke dhe herë rumune!

Por, nëse për "nacionalitetin" e tij ende hipotezohet apo bëhen përpjekje për "ta përvetësuar" gjeniun dhe famën e tij, askush deri më sot nuk ka mundur dot të marrë iniciativën për të ndryshuar vendlindjen apo për të gjetur një variant të dytë të saj.

"Jan Kukuzeli, lindi në Durrës të Shqipërisë!"... Këtë fakt detyrohen ta pohojnë pa asnjë ekuivok të gjithë hulumtuesit, sepse kështu e kanë shtampuar të gjitha dokumentet e kohës apo edhe ato të mëvona, duke shtuar se "në atë vend kaloi edhe fëmijërinë e tij…"

I KTHYER NË SHENJTOR

Për kontributin e tij të veçantë, pse jo të jashtëzakonshëm në fushën e artit muzikor, të kishës ortodokse bizantine, Kukuzeli është shpallur nga kjo e fundit "Agjios" - i Shenjtë dhe gjithmonë sipas rregullave klerikale të Kishës Ortodokse, për çdo "të shenjtëruar", përpilohet biografia apo "vita" siç thirret, e cila përmbledh në vargje tërë jetën dhe të dhënat biografike të njeriut të shenjtëruar.

"Vita" më e hershme, që është gjendur për këtë gjeni, është ajo që ruhet në Kodikun 46, të Manastirit të Vatapodhit-Halqidhiqi, Selanik, e cila është shkruar në vitin 1550. Autori apo biografi i këtij shkrimi biografik për Kukuzelin - Shenjtor, nuk na e ka dhënë emrin e tij, duke mbetur në këtë mënyrë anonim. Në këtë dokument, me vlera unikale për gjeniun, përshkruhet tërë jeta e tij qysh nga fëmijëria, vitet e shkollës së tij pranë oborrit perandorak bizantin, në Kostandinopojë, mandej largimi prej këtu dhe mbyllja asketike dhe e izoluar në Malet e Shenjtë (Mont Athos) e konkretisht në Manastirin e "Lavrës së Madhe", në Agjio Oros (2).

RRETHANAT E ERRËTA TË LARGIMIT NGA DURRËSI

Pikërisht në këtë dokument (3) të hershëm, të vitit 1550, përmendet dhe nënvizohet qartë fakti se "Joan Kukuzeli lindi në qytetin e Durrësitâ, mbasi kaloi vitet e fëmijërisë u vendos në Kostandinopojë".

Po cilat qenë shkaqet, rrethanat dhe zhvillimet ato mote, që shtynë në udhën e mërgimit drejt metropolit të Perandorisë Bizantine të riun durrsak?

Sa përmes këtij akti, aq edhe nga dokumente të tjerë të këtij lloji, që do t‘i shoshim më poshtë, si kohë e largimit të Kukuzelit shënohet viti 1295. Nuk përjashtohet që kjo e dhënë të jetë e saktë, sa për faktin që gjendet në një regjistër të një institucioni skrupuloz të kohës, aq edhe për faktin tjetër se, pikërisht këto vite përkojnë me emigrimet e mëdha të shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, Thesalisë, Beotisë, Atikës, Maqedonisë lindore, në Greqi, Thrakë e më gjerë, që tashmë njihet si zbritja e arvanitëve.

Në studimin e figurës së Kukuzelit dhe të kohës së largimit të tij nga qyteti i lindjes, Durrësi, nuk është parë asnjëherë ky largim, si një fakt që përkon pikërisht me këtë sfond historik, shpërnguljet masive të shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, pra drejt territoreve të Greqisë së sotme.

Ato mote, të emigrimeve masive, i takojnë periudhës, kur në fronin e perandorit të Bizantit qëndronte Androniku II Paleologu, njeriu i cili ka nënshkruar aktet perandorake, që lejuan zbritjen dhe vendosjen e shqiptarëve në territoret e lira të Greqisë dhe më gjerë, terrene ku gjenden arvanitët edhe sot e kësaj dite. (4 - Burime bizantine)

Në fundin e shekullit të 13-të, ne e gjejmë edhe vetë Paleologu II, të ketë zbritur në territoret e Arbërisë dhe madje në qytetin e Durrësit për qëllime ushtarake. (5)

Pikërisht ky perandor, që i ka ftuar shqiptarët (nën akte të rregullta ligjore perandorake) në zbritjet e tyre drejt tokave të jugut, spiritualisht karakterizohet si njeri dashamirës, pasionant dhe prostat (mbrojtës) i arteve, ikonografisë, muzikës, arkitekturës etj. Nën këto ngarkesa, pasione, formim dhe prirje, ai pati urdhëruar aso kohë "qëmtimin, seleksionimin dhe dërgimin në shkollën e muzikës, pranë oborrit të tij Perandorak, të fëmijëve të talentuar nga të katërta anët e perandorisë". (6)

Duke përkuar kjo kohë e largimit të Kukuzelit drejt metropolit bizantin, me këtë klimë të përgjithshme të emigrimeve masive arbërore dhe me pasionet e urdhrat perandorakë, bëhet përherë e më e besueshme që koha e shënuar në Kodikun e Vatapodhit, të jetë viti i saktë i largimit të Kukuzelit drejt mitropolitit perandorak, pra viti 1295.

NJË TALENT QË TRONDIT OBORRIN PERANDORAK

Nga ato dokumente që kemi në dispozicion deri më sot, konfirmojnë bindshëm faktin, që në Kostandinopojë, Kukuzeli nuk qëndroi gjatë, ndoshta dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet. Por, brenda këtij harku kohor, "ylli" i tij shkëlqeu, duke lënë gjurmë të papërsëritshme në thesaret e kulturës bizantine. "Në shkollën imperiale të muzikës ai u bë menjëherë studenti më i dalluar, por veçmas në korin e oborrit perandorak, ku ai u shpall - mjeshtri - i saj", thuhet në "vitën" që përmendim më sipër. Kjo dhunti e talentit të tij të veçantë habiti auditorët, maestrot dhe hierarkinë e lartë perandorake. Është kjo arsyeja që shumë shpejt i adhuruari laureohet me titullin "Angelofonos" - "zë-engjëlli". Duke iu referuar dy dokumenteve të rëndësishme të atyre kohëve, Imerologjios Sinaik (të vitit 1332) dhe Kodikut të Leningradit, që flet më gjerë për Kukuzelin, ata na bëjnë të njohur pikërisht faktin se "këtë titull të veçantë, "angjelofonos", Kukuzeli e mbante që prej moshës njëzetvjeçare".

Në një dokument tjetër që i takon fondit MSS për muzikën bizantine, mësohet se brenda një kohe të shkurtër, në vitet 1300, karriera e tij muzikore ishte bërë shumë e njohur, ndërsa në çerekun e parë të shekullit të 14, ai konsiderohej dhe ishte shpallur "lider i kompozicionit muzikor në tërë perandorinë". (7)

Pra, ngjitja e tij në majat e artit muzikor bashkëkohor, brenda një periudhe fare të shkurtër dhe në një moshë fare të re, pa asnjë mëdyshje që ka lënë gjurmë të thella në rrethet kulturore të kohës dhe bashkë me të ka ngjallur xhelozitë e njohura njerëzore... Ky apogje i Kukuzelit, në majën e elitës kulturore të perandorisë, pasqyrohet edhe në dokumente të tjera të shumta të kodikëve të Lavrës së Madhe.

KRIJIMTARIA DHE NOVACIONET MUZIKORE

Krijimtaria e "mjeshtrit" durrsak në fushën e muzikës është tepër e gjerë, por fatkeqësisht vetëm një pjesë e krijimtarisë së tij kompozicionale është deshifruar apo mendohet se është deshifruar. Kukuzeli ishte në të njëjtën kohë edhe krijues - kompozitor edhe interpretues i talentuar - këngëtar. E thënë në gjuhën e sotme ai ishte një kantautor i talentuar.

Por, në qoftë se sot, fatkeqësisht ne nuk e kemi, nuk e dëgjojmë dot më zërin e tij engjëllor, në duart e studiuesve mbetet dokumentacioni që na rrëfen punën e tij krijuese. Gjatë tërë jetës ai u mor me studimin e muzikës së lashtë tradicionale, të trashëguar përmes ritualeve bizantine. Ende edhe sot ruhen dorëshkrime të deshifruara, të ekspozuara dhe të tjera ende të pashpallura, në fushën e kërkimeve të tij muzikore. (10)

Ai punoi e shkroi studime teorike, kompozoi me një intensitet të madh dhe përherë në mënyrë novatore në raport me traditën pararendëse. Me krijimtarinë e tij, ai hapi dhe themeloi atë që në artin muzikor bizantin thërritet "Periudha e Tretë" e këtij arti, si dhe ndërtoi sistemin e famshëm të shkrimit muzikor, i cili tanimë njihet si "Sistemi Kukuzelian i shkrimit muzikor".

Kritika muzikore dhe studiuesit e trashëgimisë tradicionale e kanë karakterizuar krijimtarinë e Kukuzelit si "burim i dytë i muzikës greke". Veç krijimtarisë së madhe krijuese, në radhën e dokumentacionit që ruhen prej tij, gjenden edhe mjaft studime të thella, që Kukuzeli ka bërë për deshifrimin e krijimtarisë së autorëve pararendës.

Në shkrimet muzikore të vjetra, që ruhen në manastiret e Agjio Orosit (Malit të Shenjtë), poshtë shkrimeve me bojë të zezë, të përpiluara nga krijues dhe artistë anonimë, gjenden deshifrime dhe shpjegime të tyre të mëvona në ngjyrë të kuqe. Pikërisht këto shënime të shumta janë vërtetuar plotësisht, se janë punuar nga dora e Jan Kukuzelit. (11)

Krahas punës së tij të madhe krijuese, Kukuzeli nuk pushoi asnjëherë së kënduari, nga shkolla dhe sallonet mondane të oborrit perandorak, deri në labirintet e manastireve të Lavrës së Madhe, në Agjio Oros. Zëri i tij, i cilësuar "engjëllori", linte aso kohe gjurmë aq të thella, sa shkrimet dhe impresionet e opinioneve dhe të kritikës në tërësi e ngrenë atë gati-gati në lartësinë e mitit të gjallë. Jo rrallë gjendet në radhët e këtyre shkrimeve dedikuar "mjeshtrit" se "për të dëgjuar zërin e tij vinin pranë Kapelës së Lavrës së Madhe në manastirin e Agjio Oros, njerëz nga të katërta horizontet gjeografike të perandorisë..." (12).

Gjatë tërë viteve që ai qëndroi si murg në manastirin e Agjio Orosit, Kukuzeli këndoi liturgjitë e tij të famshme krah ikonës së Zonjës së Madhërishme - Shën Mëri, të Lavrës së Madhe. Për shkak të shumë përkushtimeve muzikore, që durrsaku i pati bërë kësaj ikone të njohur, që ruhet edhe sot e kësaj dite në këtë manastir, ajo-tabloja thërritet sot "Kukuzelica".

Krijimtaria e madhe e durrsakut nuk u shtri vetëm në fushën e kompozimit, të studimeve teorike muzikore dhe të interpretimit fonik, Kukuzelin e gjejmë mjaft produktiv edhe në fushën e krijimtarisë letrare poetike. Ai mbetet një emër i madh edhe për poezinë liturgjike bizantine. Shumë nga këto krijime poetike ruhen në fondin e letrave të tij origjinale, ashtu sikurse edhe një poemë e gjatë, e cila është melodizuar nga kompozitori i njohur Thoma Thikare. Këto dorëshkrime dhe një pjesë e madhe e krijimtarisë së tij në origjinal ruhen në: a- Kodikët EBE, nr. 2411, që i takojnë fillimit të shekullit të 14; b- Kodiku i Vatapodhit nr. 1497; c- Imerologji Sinaik i vitit 1332; d- Kodiku i Leningradit nr. 121 etj. Shkrimet dhe këngët e tij më të hershme ruhen në dy imerologjiotë (ditarët), që u takojnë viteve 1302 dhe 1309.

Kritika e artit muzikor bashkëkohor që studion dhe analizon krijimtarinë e mjeshtrit, i vlerëson krijimet, Chantet, meloditë dhe liturgjitë e tij, në raport me krijimet e autorëve të tjerë, më të hershëm apo bashkëkohës me Kukuzelin, "të dalluara për një superioritet të dukshëm të durrsakut në raport me tërë kompozitorët bizantinë të këtyre shekujve. Ai shfaqet me profilin e novatorit të parë që abandonon të vjetrën, mënyrën konservatore të kompozimit drejt gjetjeve të reja melodike..." (14). Kukuzeli vlerësohet si një urë, prej ku kapërcehet nga brigjet e traditës muzikore të vjetër, të shekujve të 13 dhe përpara tij, në repertorët e rinj muzikorë, që u pasuan nga tërë shkolla muzikore bizantine e mëvonë.

Në gjykimin e kritikës dhe të studiuesve, Kukuzeli mbetet kompozitori novator më i rëndësishëm i fondit të muzikës që përdor edhe sot kisha ortodokse bizantine.

KUSH ISHTE NJERIU QË ZBULOI TALENTIN DURRSAK?

Po kush ishte maestroja që dalloi talentin brenda shpirtit të këtij djaloshi të ri nga Durrësi? Kush ishte ai njeri, që pasi e përzgjodhi mes shumë talenteve të tjerë, punoi me kujdes për t‘i përpunuar dhuntitë këtij të riu dhe për ta çuar mandej në skenat e yjeve që lënë gjurmë në dimensionet e pafund të kohëve?

Është shumë interesant ajo që kemi gjetur së fundi, në një nga studimet e dokumenteve bizantine të asaj kohe, e cila na bën të njohur emrin e maestros, që punoi me talentin për ta çuar atë në nivelet e gjeniut. Kush ishte pra mësuesi që u mor nga afër me durrsakun e ri?

Çuditërisht gjejmë të ketë qenë një tjetër shqiptar, ai quhet "Joani Glika (Glika - në shqipen mesjetare është Gjika, në shqipen e sotme, ashtu sikurse Gluha - gjuha) nga qyteti Glika i Thesprotisë", thotë dokumenti bizantin. Po Glika ekziston edhe sot e kësaj dite si vendbanim në Thesproti, pra në Çamërinë e sotme.

Në këto dokumente, Joani Glika-Gjika etiketohet si "teoricieni bizantin i shkollës muzikore të fronit perandorak". Në radhët e komentit për këtë maestro të shkollës muzikore thuhet se ai duhet të ketë lindur në 1250-ën.

E thënë me fjalë të tjera, duket qartë se tutori i Kukuzelit ka qenë një tjetër shqiptar. Pikërisht ky fakt e bën edhe më interesant figurën e Kukuzelit, i cili nga ky rast duket se nuk na shfaqet më si një fenomen i vetmuar dhe i shkëputur në botën muzikore arbërore mesjetare. Siç shihet, edhe të tjerë emra i gjejmë në radhën e elitës intelektuale të kohës, deri drejtues dhe teoricienë në shkollat më në zë dhe më të hershme të kontinentit tonë, kur ende në Evropë nuk kishin lindur universitetet e para.

Por, edhe Joani Glika (Gjika) nuk është një mjeshtër i vetëm. Në të njëjtat vite krahas Glikës, në elitën e Oborrit Perandorak qëndron edhe një tjetër figurë e njohur, i vlerësuar si "I Mirënjohuri - i madh melodi-himnhartuesi i Shën Sofisë së Kostandinopolit - Joani Kladha" (9). Për këtë të fundit nuk gjejmë më shumë të dhëna, por nisur nga mbiemri i tij - Kladha, sqarojmë se ky mbiemër i takon fisit të famshëm shqiptar (arbëror) të Mesjetës, që në shekullin e 13-14 emigruan në Greqi. Ndër ta, më i dëgjuari mbeti kryengritësi heroik, Krokodil Kladha, që udhëhoqi një nga kryengritjet më të dëgjuara kundër pushtuesve osmanë dhe mbasi u kap u rrop i gjallë publikisht...(10).

BRAKTISJE E LAVDISE DHE POPULLARITETIT

Por, pikërisht ato çaste kur emri i Kukuzelit pat arritur apoteozat e lavdisë, kur zëri dhe talenti i tij përmendej me admirim të skajshëm në të katërta anët e Perandorisë, kur rrethet e larta të elitës kulturore bizantine flisnin për novacionet dhe interpretimet e tij të mahnitshme, pikërisht ato momente, kur pas drobitjes së lindjes së gjenisë së tij, njeriu pret vlerësimet, duartrokitjet dhe përgëzimet çlodhëse, pikërisht ato momente "durrsaku" është larguar nga skena e lavdeve dhe triumfit. Nga oborri perandorak, nga buja e adhuruesve të shumtë, nga zhurma dhe lavdet e publikut, që e priste tërë ovacion, nga jeta tërë emocion dhe popullaritet, ...papritur Kukuzeli braktis kryeqytetin, Kostandinopojën, bujën e shenjtërimit që e rrethonte dhe shkon të mbyllet, izolohet përfundimisht në territore të veçuara gjeografikisht, në terrene malore të pakalueshme nga vizitorë të zakonshëm, në manastiret-kështjella të Malit të Shenjtë, në Halqidhiqi... duke u kthyer në një asket, murg i mbyllur në manastiret enigmë…

Po, për çfarë arsye e ndërmori Kukuzeli këtë braktisje?

Cilat qenë rrethanat që e detyruan atë të largohet prej lavdisë, adhurimit masiv, popullaritetit që e rrethonte ngado?

Në ç‘rrethana ai u imponohej pasioneve të moshës së tij për t‘u ndrydhur brenda jetës së mbyllur të manastireve?

Në një nga dokumentet, që bën fjalë për këtë ngjarje të çuditshme të jetës së kompozitorit dhe novatorit kurajoz, thuhet se largimi iu imponua për të mos iu nënshtruar akteve imponuese të oborrit perandorak dhe kërkesës së Perandorit për ta martuar me një lidhjen e afërt të tij brenda pallatit. Një tjetër dëshmi, që është kontradiktore me njoftimin e mësipërm, na bën të njohur se Kukuzeli është larguar krejt papritur i mbuluar nga heshtja. Kur Perandori mësoi për largimin e tij dhe strehimin përfundimtar në Manastiret e Athosit, dërgoi dy të besuar për të mësuar rreth së vërtetës së këtij largimi të papritur dhe për ta ftuar atë në rikthimin e tij pranë oborrit. Por, gjeniu nuk e pranoi ftesën dhe nuk u rikthye më kurrë në labirintet e mistershme të pallateve perandorake.

Ende nuk mund të themi me siguri, nëse qenë vërtet këto motivet apo diçka tjetër që detyroi Kukuzelin të braktisë një herë e përgjithmonë kryeqytetin e Perandorisë Bizantine, privilegjet dhe lavdinë e tij, titujt, bujën dhe laureimet honorifike.

Një gjë mund të vërejmë me saktësi, që motivi i këtij largimi duhet të ketë qenë tepër i thellë, aq sa mund të themi se shkaku i mistershëm e kishte bindur plotësisht atë për t‘i qëndruar përgjithmonë besnik vendimit të marrë për arratisje përfundimtare drejt vetmisë, si murg asket i manastireve të Athosit.

Por, me gjithë arratisjen e tij fizike, Kukuzeli nga një gjë nuk u arratis kurrë, nga pasioni dhe krijimtaria e tij muzikore. Edhe në Manastirin e Lavrës së Madhe, Kukuzeli vazhdoi të punojë intensivisht deri në vitet e fundit të pleqërisë së tij të bardhë. Dorëshkrimet e tij të shumta, në radhojtë dhe kodikët e këtyre manastireve, mbeten të shfletuar dhe ende të pashfletuar, të zbërthyer, të pazbërthyer, në pritmëni si objekt i studimeve të mëtejme dhe padyshim i të papriturave më të mëdha.

Veç aktivitetit të tij të dendur krijues dhe studimor, gjatë dekadave që Kukuzeli qëndroi në manastiret e Athosit, duke kryer ato detyra që rregullat e manastireve u caktojnë shërbëtorëve të tyre, murgjve, durrsaku si një murg i bindur merrej edhe me kullotjen e bagëtive. Kështu, gjeniu i muzikës, në një farë mënyre i përngjan perëndive të lashta - pse jo Orfeut.

Pikërisht, në afërsi të Manastirit të Lavrës së Madhe, ku "durrsaku" kaloi pjesën më të madhe të jetës, ai pati ndërtuar një strehëz të vogël, ku banonte shpesh, ndërsa qëndronte jashtë manastirit, derisa vdiq. Trupi i tij u varros në Kishën e Arhangjelëve, në afërsi të Lavrës së Madhe, në Agjio Oros, vend ku identifikohet edhe sot varri i tij. Në Kodikun nr. 46 të këtij manastiri ruhet një portret i Kukuzelit, i cili mendohet të jetë punuar nga artistë bashkëkohës me mjeshtrin, por që, gjithsesi, autori i tablosë mbetet anonim.

PËRPJEKJE PËR TË PËRVETËSUAR ORIGJINËN E DURRSAKUT

Duke ndjekur gjurmimet e bëra për figurën dhe krijimtarinë e këtij krijuesi përherë gjen pretendime për origjinë joshqiptare të Kukuzelit! Ka studiues të veçantë grekë dhe bullgarë, që pretendojnë për një origjinë tjetër të "durrsakut". Bullgarët, për të na bindur dhe për të "argumentuar" origjinën bullgare të Kukuzelit, theksojnë se "nëna e tij ishte bullare", por pa na treguar se cilat janë këto burime që e thonë këtë gjë, ku është marrë kjo e dhënë etj! Jo vetëm kaq, por në qershor të vitit 1980, bullgarët duke e pretenduar për bullgar, organizuan në Sofje një simpozium ndërkombëtar, me rastin e 700-vjetorit të lindjes së Kukuzelit!

Nuk është as e para dhe as e fundmit herë, kur personalitete apo figura me kontribute të dalluara në fusha të ndryshme të jetës shoqërore, bëhen objekt i "lakmive" për përvetësimin ose ndryshimin e origjinës së tyre. Duket se është një prirje e brendshme e natyrave njerëzore, që të mirën ta afrojnë për ta pasur "pak" të tyren. E nga ky rregull, si objekt i lakmuar, duket që nuk është përjashtuar as Kukuzeli.

Studiues të jetës dhe veprës së "mjeshtrit të muzikës bizantine", dekada më parë, ndërsa gjenin vlerat unikale të tij, nuk i shmangeshin dot tundimit për ta pasur të tyren Kukuzelin. Megjithëse, në jo më pak se në tri dokumente autentikë, të kohës dhe në shumë të tjerë të mëvonë, bëhet plotësisht e qartë vendlindja e Kukuzelit - për më tepër edhe pse ai vetë pohon se është nga "Durrësi i Shqipërisë"; ndonjë biograf, kritik apo muzikolog grek, është përpjekur të "provojnë përkatësinë heleniko-bizantine të Kukuzelit".

Por, Bizanti apo bizantini nuk nënkupton Greqinë dhe qytetarin grek.

PERANDORIA BIZANTINE

Pa dashur aspak të ofrojmë një ekspoze për Bizantin, Perandoria, nën të cilën territoret e vendit tonë, si tërë territoret e popujve ballkanikë dhe më gjerë, u përfshinë përreth nëntë shekuj; do të gjykonim me vend të tërhiqnim vëmendjen në disa fakte. Jo rrallë vihen re konfondime të koncepteve politike, administrative, gjeografike, kulturore, morale të kësaj perandorie me ato të një vendi të veçantë. Më konkretisht, shpesh kur thuhet kisha bizantine (ortodokse) shumë syresh e barazojnë apo e njehsojnë atë me kishën greke; kur thuhet kultura bizantine e njehsojnë me kulturën greke dhe kur thuhet Perandoria Bizantine e barazojnë atë me një perandori greke…

Perandoria Bizantine, si çdo perandori tjetër në historinë e shoqërisë njerëzore, nuk ka qenë një trevë e kufizuar gjeografike, brenda kufijve të së cilës të përmblidhej një popull etnikisht i pastër, pa praninë e popujve apo pakicave të tjera. Përkundrazi, Perandoria Bizantine, si tërë perandoritë e mëparshme apo të mëpastajme përfshinte brenda kufijve të saj një numër popujsh të ndryshëm, për rrjedhim një prani të madhe gjuhësh që flisnin këta popuj, një prani të larmishme kulturash, morali, filozofie, eksperiencash artistike, arkitektonike, muzikore, trashëgimish zakonore etj. E thënë me fjalë të tjera, Perandoria Bizantine ishte një hapësirë gjeografike, ku përfshiheshin dhe administroheshin popuj, kultura, trashëgimi, pasuri dhe eksperienca të shumta, pra ishte një njësi politiko-administrativo-gjeografike multietnike e multikulturore. Për rrjedhim, edhe institucionet e saj nuk qenë as institucione greke, as shqiptare, as serbe, bullgare etj., por institucione që përfaqësonin një brumë dhe produkt multietnik të tërë këtyre popujve. Prandaj, kur themi muzikë e kishës ortodokse bizantine, ikonografi bizantine, art bizantin etj., kjo nuk nënkupton muzikë, pikturë, art apo kulturë greke, as shqiptare, as bullgare, as serbe, por e të gjithë popujve që jetuan nën këtë perandori, atë Bizantine.

Në këtë lëmë të madh konkurrencash të shumta dhe të ashpra do të mbijetonte dhe do të fitonte të drejtën e "qytetarisë bizantine" ai instrument, ai mendim, ajo arritje apo ai produkt i asaj shoqërie, që do të ishte thellësisht më i qëndrueshëm, më racional, më konkurrues, në raport me të tjerët…

Pra, ndërsa institucionet dhe administrata Perandorake Bizantine ishin një përfaqësi, një simbiozë multietnike që prodhoi artin, kulturën, muzikën, arkitekturën, pikturën, ligjet, e saj me tipare të dalluara; popujt që jetuan brenda hapësirave perandorake padyshim që ruajtën tipare të veçanta, dalluese, si pjesë përbërëse e hapësirave multietnike perandorake.

* * *

Në një nga dokumentet anësorë dhe ndoshta jo fort të rëndësishme, për "durrsakun", thuhet se edhe mbasi kishte mbërritur në Kostandinopojë dhe kalonte aty moshën e rinisë së tij, Kukuzeli nuk kishte mësuar ende të fliste mirë greqisht. Dhe jo vetëm kaq, por në "vitën" e gjatë dhe të hollësishme për të thuhet se edhe vetë mbiemri, "durrsakut", i mbeti nga një frazë e gjuhës së tij, që për të tjerët ishte e pakuptueshme.

Episodi i shkruar në kodik na rrëfen rastin konkret dhe sqaron se kur "durrsakun" e kishin pyetur shokët e shkollës imperiale se "çfarë kishte ngrënë për drekë? Ai iu përgjigj në gjuhën e tij, në mënyrë të pakuptuar - kuka - zela! Nga ky çast, - thuhet në dokumentin e kohës, - atij i mbeti nofka Kukazeli - Kukuzeli, që mandej e shoqëroi atë si mbiemër tërë jetën".

Duke shkuar edhe pak më tej në këtë çështje, mendojmë se është me shumë interes të përmendim një fakt të pagjetur më parë. Në Kodikun e Vatapodhit gjendet e shkruar nga dora e Kukuzelit edhe një ninullë, për të cilën thuhet se atë ia pat kënduar dikur nëna e tij. Vargjet e kësaj ninulle janë bërë objekt i studimeve të ndryshme, për të zbërthyer dhe interpretuar ato me greqishten ose sllavishten. Por, duket se as përpjekjet e njërës palë dhe as të tjetrës nuk kanë dhënë përfundime bindëse.

Vargjet interesante të kësaj ninulle nuk janë parë nga linguistët tanë, për të qëmtuar ata mundësinë e zbërthimit të tyre me anë të shqipes. E themi këtë, pasi pa dashur të hyjmë në çështje që janë objekt i një fushe, disipline dhe shkence krejt të veçantë, ruajmë mendimin se tek elementë të saj mund të dallohen ndoshta ngjashmëri të dukshme me arbërishten...

Sidoqoftë, le të shpresojmë te të rejat dhe të papriturat e reja që mund të na ofrojë ky durrsak, që i dha aq shumë shpirtit melodik dhe fondit muzikor të popujve e institucioneve që jetuan nën Bizantin.

Gjergj Fishta, universi shndrites i një kolosi

Nga Profesor As. Dr. Mark Vuji

Mue me mjafton qe mundi i em t'i

kete mberrite qellimit, domethane me

edukue publikun, tue e nxite kah

perparimi dhe atdhedashtnija.

Gj.Fishta

Gjergj Fishta vec krijimtarise artistike, shkelqeu edhe ne fushen e pedagogjise e te psikologjise sociale, gjuhesise etj. Si mendimtar me potencial te madh teorik dhe me nje veprimtari te dendur praktike, ne sherbim te mbrojtjes dhe te zhvillimit te gjuhes dhe te shkolles shqipe. Ai i kishte vene vetes si qellim qe te luftoje per te ngritur nivelin kulturor e arsimor te bashkekombesve dhe per te nxitur tek ata deshiren per perparim dhe per atdhedashuri, si dy shtylla qe do t'i ndihmonin per te mbajtur ne kembe shoqerine shqiptare te goditur nga pushteti disashekullore otoman.

Ne kete shkrim ne do te ndalemi ne periudhen e pare te veprimtarise se tij politiko-arsimore, ku ai fillon perpjekjet per te vazhduar e cuar me tej punen e paraardhesve te tij, Naimit, Samiut, Petro Nini Luarasit etj, ne lufte per ngritjen kulturore e arsimore te popullit. Kjo ishte koha e fundit te pushtimit turk dhe e viteve te para te Pavaresise, domethene deri kur ai do te zgjidhej deputet dhe do t'i vihej punes per zhvillimin e gjuhes dhe shkolles shqipe ne kushtet e ekzistences te nje shteti shqiptar te pavarur. (Per kete do te flasim nje here tjete). Kjo ishte nje kohe qe do te kerkonte jo vetem aftesi krijuese shkencore pedagogjike te larta, por edhe nje nuhatje te forte politike per te shfrytezuar me sukses cdo konjukture ne sherbim te zgjidhjes se ceshtjes kombetare, pra edhe te problemeve te gjuhes dhe te shkolles shqipe.

Ne keto kushte, historiko-shoqerore, Fishta luftoi per ngritjen e nivelit kulturor e arsimor te popullit qe, sipas tij, do te ndikonte per fuqizimin e luftes per liri, pavaresi e perparim ekonomiko-shoqeror.

Pasi u kthye nga studimet e larta per teologji e filozofi, u caktua ne kolegjin e Troshanit si profesor. Ai e deshi mesuesine dhe e quajti "Zeje te shenjte". Kete pune, ne forma te ndryshme, e vazhdoi tere jeten. Fishta nuk qe vetem krijues artistik i nivelit te larte, por edhe linguist, pedagog, filozof, sociolog e diplomat, piktor dhe adhurues i muzikes etj. Pra, kishte nje pergatitje te pergjithshme shkencore-pedagogjike ne lartesine e kerkesave te kohes. Ai njeh mendimin pedagogjik bashkekohor evropian, te cilin perpiqet ta shfrytezoje per te forcuar punen ne shkolle. Kujtojme fjalimin qe pergatiti per ta mbajtur ne parlament, kur po diskutohej per arsimin, te cilin do ta analizojme ne nje shkrim tjeter, ku dalin qarte prametrat e filozofise se tij arsimore ne kushtet e reja te ekzistences se shtetit shqiptar. Pra, ai eshte nje personalitet poliedrik. Ajo qe te bie ne sy menjehere, kur studion vepren e tij, eshte se te gjitha keto aftesi i ve ne sherbim te zhvillimit te kultures dhe te arsimit shqiptar. Ne kete perfundim kane arritur bashkekohesit e tij: "Nuk ka qene Fishta per ne, tha Aleksander Xhuvani mbi varrin e tij, vetem nje poet kombetar epik, lirik, dramatik e satirik, por edhe nje edukator i rinise sone. Nuk kane mesue e shijue nxenesit e shkollave tona vetem artin e tij poetik, bukurine e harmonine e vargut, rrjedhshmerine e dliresine e stilit e te gjuhes se tij, qe eshte nje thesar i pashterrun frazeologjie te kulluet, por kane thithe prej vepres se tij, si nje nektar te hyjnueshem te bletes atike idealet me te nalta te njerezimit, urtine, burrnine, besen, drejtesine, dashunine per te miren, te bukurit, te drejten e te verteten".

Ai, duke ndjekur traditen e shkrimtareve te Rilindjes qe, krahas krijimtarise artistike, iu kushtuan dhe punes per mbrojtjen dhe zhvillimin e gjuhes dhe te shkolles shqipe, punoi ne menyre shume te perkushtuar per te cuar me tej punen e nisur prej tyre ne kushtet e reja te renies perfundimtare te perandorise turke dhe te krijimit te shtetit te ri shqiptar. Idete e tij pedagogjike, vec artikujve shkencore qe botoi ne organe te ndryshme te shtypit te kohes, i gjejme te kristalizuara edhe ne veprat e tij artistike. Ky mund te jete edhe ndikimi latin, sepse dihet se romaket edhe rregullat e stilistikes i paraqesnin ne vargje. Per ilustrim po japin nje tercine nga perkthimi prej tij i "Prozodise latine":

Ne kohe te kryeme rrokja e pare zgjatohet,

Po qe verbi dyrrokesh. Vecse kjo rrokje

Ne Sto, Do, Findo, Scindo, Bindo do t'shkurtohet.

Fishta, duke i shfaqur idete e tija pedagogjike edhe me ane vargjesh, eshte i bindur se ato do te kapeshin e do te kuptoheshin me shpejt nga bashkekombasit e tij. Ai, nepermjet te kesaj rruge, u perpoq qe te futej, jo vetem ne mendjen e bashkekohesve te tij, por edhe ne zemrat e tyre dhe mund te themi se ia arriti qellimit.

Fishta, pas binomit te njohur "Per fe dhe atdhe", mund te themi se krijoi dhe nje binom tjeter shume te fuqishem: "Cdo gje per gjuhen dhe shkollen shqipe". Ndersa me te parin leshonte kushtrimin madhor per te te dhene jeten per lirine e trojeve shqiptare, ne te dytin kerkon angazhimin e te gjitheve per mbrojtjen e kultures, te gjuhes dhe te arsimit shqip. Mund te themi se te dyja keto thirrje plotesojne njera-tjetren. Tek poezia kushtuar mikut te tij, historianit Pashk Bardhi, formulon qarte kredon e tij pedagogjike:

"Per cka se mjaft nuk asht me mekambe Shqipnine,

Porse duen rrite edhe shqiptaret, qe t'bahen

te zot me e mbajte Shqipnine"

Ky perfundim i filozofise arsimore fishtiane ka qene dhe do te mbetet qellimi final i shkolles sone mbare kombetare.

Poeti vizionar lufton qe ne sherbim te perparimit te kombit te vihet gjithe potenciali intelektual dhe per kete qellim perkrah cdo levizje kulturore e arsimore qe krijohet ne kete kohe.

"Ne prakun e vjetit 1899 themelohej ne Shkoder Shoqnija letrare "Bashkimi" nen kryesine e Abatit te Mirdites, Emzot Prenge Docit, qellimi i se ciles eshte zgjimi popullit me ane botimesh ne gjuhen amtare. At Gjergji, bashkethemelues e si pjestar i nxehte i saj, vuni te gjitha fuqite e veta per te bame qe te perparonte: merrte pjese rregullisht e pa u lodhun kurre ne mbledhjet e Keshillit e zbatonte me ndergjegje te plote detyrimet qe i ngarkoheshin. Ne te gjitha botimet e Shoqnise, tue nisun prej Abetarit e tue vijuem nder librat tjere deri te Fjalori i cmueshem i vjetit 1908, At Fishta dha ndihmesen e vet te vlefshme me keshilla e me pune".

Ky angazhim me eficence kaq te larte shkencore, qe ne moshen 28 vjecare ne fushen e gjuhes, kultures dhe te arsimit tregonte se ne boten intelektuale shqiptare po hynte nje force e re shkencore, e afte per te kontribuar ne perballimin e problemeve te medha te kohes ne keto fusha me rendesi shume te madhe per kombin, qe ne ate kohe ishte i angazhuar ne lufte per liri e pavaresi. Dihet se pa gjuhe nuk ka shkolle dhe pa shkolle nuk mund te kete zhvillim modern te gjuhes. Ai, ne kuadrin e programit te Shoqerise "Bashkimi", iu kushtua punes per te pergatitur nje alfabet qe te permbushe te gjitha kriteret shkencore, me synim qe te behet i perdorshem per te gjithe shqiptaret.

"Alfabeti i Bashkimit, thote Vehbi Bala, i projektuar nga Fishta permblidhte vecorite me pozitive te alfabeteve ekzistuese dhe Kongresi e pranoi ate si alfabet te vetem te shqipes. Drejtesine e ketij veprimi e tregoi koha: ai u be alfabet kombetar. Pra, edhe ketu, si gjetke, Fishta dha nje kontribut te spikatur per kombin shqiptar".(5) Edhe sikur vetem kaq te kishte bere Fishta per gjuhen dhe shkollen shqipe, do te ishte e mjaftueshme per ta vene ate ne sofren e pare te mendimtareve shqiptare te te gjitha koherave.

Per Fishten, gjuha shqipe eshte nje pasaporte e gjalle, qe provon identitetin e te qenit shqiptar.

"Neper gjuhe shqipe bota mbare

Ka me ju njofte me c'fis ju keni,

Ka me ju njofte ju per shqiptare

Trima n'za sikurse jeni"

Kjo gjuhe per poetin pedagog eshte jo vetem si "Kanga e zogut te veres", por edhe "Si ushtime e nje termeti", sepse ne kete gjuhe, thote ai, edhe Kastriota u pat fole atyne ushtrive "ngadhnjimtare" qe cuditen boten dhe po ne kete poezi ai mallkon rende at bir shqiptari.

"Qe e perbuz kete gjuhe hyjnore,

Qe n'gjuhe t'huej, kur s'asht nevoja,

flet e t'veten len mbas dore"

Keto ide jane me vlera te perjetshme. Sot, kur shqiptaret, per nevoja te ndryshme ekonomike, jane perhapur ne te kater anet e botes, kete porosi te poetit duhet ta kene mire parasysh. Nuk mjafton ta pranosh ate ne parim, por duhet shoqeruar me vepra konkrete. Kohet e fundit, ne kete drejtim ka lindur nje pervoje pozitive. Ne shume familje e mjedise shqiptare, qe jetojne ne vende te ndryshme te botes, flasin vetem shqip, degjojne emisione te radio Tiranes e te stacioneve te tjera qe japin programe shqip, kane krijuar biblioteka shtepiake te pasura me letersi shqipe, mbajne korespondence te rregullt me te afermit dhe, sipas fuqise ekonomike qe kane, vijne here pas here bashke me femijet ne Shqiperi per te pare nga afer atdheun e tyre ne zhvillim. Disa shkojne edhe me tej; me kursimet e tyre kane filluar te bejne investime ne Shqiperi. Ky eshte kthim ne atdhe si nje force ekonomike krijuee, si nje fuqi qe ndikon ne transformimin modern te vendit. Kjo eshte nje menyre te re per te mbajtur lidhje konkrete me vendlindjen dhe teper e rendesishme. Keto dite lexuam ne revisten Spekter te dates 2 nentor 2002, f.11, ku ne mes tjerash, z.Ekrem Bardha shkruante: "Jam munduar se pari te kontribuoj per zonen time te Leskovikut. Kam ndertuar nje ujesjelles, shkollen e re, llixhat e Leskovikut, spitalin e ri me 200 shtreter, qe do te perurohet se shpejti. Kam edhe shume objekte te tjera ambicioze". Eshte shume interesante pervoja kosovare, qe ne vendqendrimet e reja, duke shfrytezuar hapesirat e ligjeve demokratike te vendit ku punojne e jetojne, kane krijuar shkolla e kurse ne gjuhe shqipe etj. Pra, te shumta jane format per t'i shpetuar mallkimit te poetit te madh. Disa thone se qyteterimi i sotem, me vrullin e tij, i fshin keto iniciativa. Ne mund te themi se mund te ndodhe edhe e kunderta. Mjetet e komunikimit masiv sot ndihmojne qe gjithkush te orientohet shpejt ne kete lufte me vlera jetike per kombin. Ato krijojne mundesi te merret kontakt me problemet ekonomike e kulturore kombetare ne cdo minute, gje qe nuk mund te realizohej me perpara.

Fishta, duke ndjekur traditen e Rilindjes, godet politiken arsimore turke dhe te vendeve fqinje, qe synonin te shfrytezonin ne maksimum edhe shkollen si nje mjet shume te efektshem per shkombetarizimin e popullit. Ai lufton kunder te gjitha forcave qe synonin te zhduknin edhe ato fitore qe kishin arritur Naimi, Samiu, Petro Nini Luarasi e shume te tjere dhe u perpoq qe te forcoje shkollen shqipe, me qellim qe ajo t'i sherbeje zgjimit te popullit per te ruajtur identitetin e tij dhe per te gjetur ne vetvete forcat e nevojshme per te ecur drejt lirise, pavaresise dhe perparimit. Ai lufton per te vene ne levizje mendimin krijues kombetar, qe pushtuesi pikerisht kerkonte ta mbyste.

Fishta ne luften e tij ishte i hapur, i guximshem, iniciator me largpamesi te madhe. Ai eshte teper i ndjeshem ndaj tronditjeve historike te kombit te tij ne cfaredo sfere jete qe mund te ndodhin ato. Ai i kap me nje shpejtesi te cuditshme, aq sa forcat kundershtare nuk i le te marrin fryme, i godet e i kundergodet me forcen e mendimit te tij artistiko-shkencor dhe kritiko-logjik. Ai i thoshte gjerat troc, pa nenkuptime edhe kunder te veteve, kunder kujtdo qe behej pengese ne luften per ceshtjen e mbrojtjes se gjuhes e shkolles shqipe. Fishta luftonte per t'u hapur syte bashkekombesve te tij, qe te kuptonin dhe te gjykonin vete per politiken arsimore te pushtuesit otoman, qe pranon pa asnje kundershtim qe ne territorin qe mbulonte kombi shqiptar te hapeshin gjithfare shkollash: italiane, greke, austriake e deri sllave, sepse, sic dihet, ato turke kishin mbuluar krejt vendin, dhe ne te njejten kohe nuk lejonin qe te celeshin shkolla shqipe, me qellim qe te coptohej sa me shume uniteti shpirteror i kombit.

Ne ate kohe, propaganda e huaj kishte bere punen e saj per te corientuar opinionin shqiptar per problemet e shkolles ne gjuhen shqipe. Ajo kishte krijuar, sic e quan vete poeti pedagog, nje coroditje qe preku jo vetem familjen e disa shtresave shoqerore, por edhe ndonje segment te caktuar te shtetit te ri te posaformuar.

Fishta, duke njohur shume mire situaten e krijuar, nuk kalon ne pozita pritjeje, por sulmon me mjetet e tij, me forcen e fjales artistike shkencore. Ai i ve gishtin plages dhe i kushtohet teresisht luftes per clirimin e familjes dhe forcave e tjera shoqerore te kohes nga helmimi i propagandes shume te rafinuar te pushtetit, qe kerkonte zhvleresimin e gjuhes dhe te shkolles shqipe. Ai ne radhe te pare godet me force ftohtesine e shqiptareve ndaj dijeve dhe shkolles, kunder kesaj te keqeje te madhe, qe shkonte ne favor te propagandes se huaj, qe sic dihet, ishte shume e eger. Me 1907, tek Nakdomonicipedija, krijon me nje mjeshteri te rralle artistike episodin e nje tregtie te cuditshme: Shenkolli, me urdher te Zotit, del neper bote me nje barke ngarkuar me mend. Kush donte t'i shtonte ato qe ka, mund te blinte edhe do te tjera. Me ne fund rruga e qiti shejtin ne Shengjin. Ne te njejten kohe, del ne kete port edhe djalli, qe vinte nga Franca me nje barke ngarkuar me shkarpa per t'i shitur. Se c'ndodh me bleresit shqiptare, merret vesh nga keto vargje:

"Ran shqiptaret at-her n'kuvend,

E me folun rend-e rend,

(Shka nder ne nuk mbahet mend...

E pleqnuen se per kete vend

Duhen shkarpa e jo mend.

E prandaj kta bane toben,

E ma teper vune gjoben

Per me u la me desh e qe,

Mend Shenkollit mos me i ble.

Mandje cuene n'Sh'Njin ke djalli:

Per m'e pvete sa i bante malli.

Edhe Djalli-dreq i vjeter,

Qe tue dashte nuk ishte tjeter

Vec m'e lane ate mall n'Shqypni,

U la shkarpat veresi"

Gasperi eshte kaq i trullosur nga perpunimi qe i ka bere propaganda e pushtuesit opinionit per vlerat e gjuhes dhe te shkolles shqipe, sa e shikon me mosbesim edhe fjalen e Ndrekes, qe i thote prerazi: "Shqyptaret e asrsyeshem te gjithe e mendojne kete pune si e mendoj vete".(10) Replikon menjehere Gasperi, duke menduar se ka gjetur nje zgjidhje te pranueshme, por qe ne fakt e ben edhe me te perqeshur ne syte e shokut: "Une e kam mendue nji pune, por s'po dij a ke me m'a pelqye. Gjithkush e din se Hinglizi ka shume pare e se keto pare ma te shumten i ka nxjerre prej hindjeve ose prej Hindostanit, prandej, thom se, kishte me kene pune fort e mire, me pase per t'ia mesue ketij djali ndonje gjuhe te Hindjes, bie fjala gjuhen Kikuje ose Dijiji; pse atehere kishte me mujte me shkue ne Hindje e me grumbullue pare si Hinglizi. Si thue ti, a me i msue Kikujen a Dijijin?"(11) Poeti ve ne gojen e Ndrekes nje pergjigje te ashper kunder ketyre mendimeve ugurzeza, qe nxjerr nga goja Gasperi: "Nja per nja si Kikuja, si Dijija: shqyp s'jane as njana as tjetra: cillen te duash mundet me xane".(12)

Dihet se ne ate kohe, dikush e ndalonte shkollen shqipe me ligj, disa te tjere e mallkonin ose e poshteronin me metoda nga me te ndryshmet. Puna kishte shkuar deri atje sa disa parapelqenin per femijet emra te huej se gjoja tingellonin me modern se ata qe ishin brumi i shqipes. Poeti zgjedh si tipike familjen Guca, qe ishte bartese e ketyre kundershtive. Me lindjen e djalit ndizet sherri. Filipi donte ta pagezoje femijen me nje emer shqiptar: Pakoke, kurse e shoqja nuk pranon:

"Si tash...kcej Dani, i emen katundaresh...

Jo, jo "Gjaqinto" emnin ka m'e pase.

E keshtu n'Pagzim sot Prifti do t'a thrrase".

Fishta tek Paloke Guca zbulon sesi zhvillohet kjo lufte edhe brenda mureve te shkolles. Ai ve balle perballe Paloken me nje mesues, sic e quan ai, te pantenzone, qe kerkonte qe nxeesit e tij..."Gjithshka tjeter te dilsin, pose shqiptare, pose njerez qe ndiejne per Atme, gjuhe e t'Pare". Ai nxjerr lakuriq metoden qe perdor ai per t'ia arritur ketij qellimi te mallkuar:

"E keshtu tue u endun shkolles posht'e perpjete,

tue sha shqiptaret si t'shene, si turq, si shke

Para Palokes po vjen aj me zatete

...

E si tue qeshe, shka je, Paloke? po e pvete.

...

Shqyptar, Zotni.- Mos thuej shqyptar, jo, jo.

Asht keq me thene shqyptar; thuej jam shkoran

I foli mesuesi at-here. E si tue qeshe

xen i thote: -Shqyptare a e din kush jene?

Malcoret e katundaret, ata, qe veshe

Kane tirq e opanga".

(Kujtojme: po keto fjale thote dhe Danie shoqja e Filipit kur zihet me Filipin per emrin e djalit si dhe Gasperi kur replikon me Ndreken per problemin e rregjistrimit te djalit ne shkolle). Kur Paloka kthen ne shtepi, tek praku i deres, i thote babe Filipit:

"Une s'jam shqyptar: Une jam shkodran".

Keshtu poeti pedagog, me kater-pese vargje, jep objektivin qe i kishin vene vetes disa shkolla te huaja te asaj kohe, per shkombetarizimin e brezit te ri. Misioni i mesuesve te patenzone s'ka si del me mire. Por ata nuk ndalen deri ketu, por bejne cmos qe femijet t'i largojne dhe t'i shkepusin fare nga figurat e shquara kombetare. Fishta leshon rrufene e dyte drejtperdrejte ne tryezen e mesuesit te pantenzone, duke dhene zenken me nje nxenes tjeter, (Ne nje shenim ne librin "Anzat e Parnasit" thuhet se ky eshte nje fakt historik) te cilit i bie ne toke nje fotografi e Skenderbeut qe e tmerron mesuesin e patenzone:

"Ah! bre kulim,

Sh' asht ky mjekerskjap?- po thote me idhnim.

S'asht mjekerskjap, zotni, asht Skenderbeu.

N't'a pashe kete surrat n'dore prap,

T'a dijsh se jashte si qenin kam me t'qite.

I foli Tefes mesuesi t'u i bertite"

Me rezistencen feminore, Fishta do te thote se shpirti heroik shqiptar, megjithese i tronditur, vazhdon te jetoje dhe se ka te ardhme. Fishta kritikon edhe disa segmente te caktuara te shtetit te sapoformuar shqiptar, qe lejojne ende disa nga keto shkolla te vazhdonin punen, edhe pse ne te vertete pak e kishin ndryshuar, ose me mire te themi se e kishin fshehur objektivin e meparshem, domethene te para 1912-es, por ajo qe e shqeteson poetin eshte edhe fakti se ato tani mbaheshin me parat e taksapaguesve shqiptare. Ja c'thote ai:

"Po, edhe perpara luftes Ballkanike,

Ne Shqyptari ka pase shume shkolla t'hueja.

Shkolla italjane, turke e helenike,

Shkolla serbjane e..."dijiji" e "kikuje",

Per t'rrejte Shqyptaret me dokrra politike.

...

Por, shka asht me zi, vete kombit t'ngrate kto shkolla

Po i duhet sod me e imbajtun m'kambe me t'holla"

Fishta kerkon qe fatin e Palokes dhe te shokeve te tij ta mesoje gjithkush: cdo shqiptar, toske e gege. Kuptohet, ai deshiron qe secili te gjykoje vete per ate qe po ndodhte brenda familjes, shkolles dhe disa segmenteve te shtetit shqiptar, qe ishin prekur nga propaganda e huaj arsimore. Ai e thote cope se atyre shkollave vec sherrin ua kemi pre. Ato e kane mbytur shpirtin krijues te njerezve tane:

"Aty, po, t'huejet ne shpirt e tru na i tredhen,

E pa kene t'zott t'mendojme ne me krye t'one.

Na shkimen n'shpirt cdo ide e ndiesi kombetare;

E nder e Atdhe, at-bote ne i dhame per pare".

Ketyre mesuesve te patenzone u ve perballe mesuesin populloj Jak Specin, per te cilin kerkon t'i ngrihet nje permendore. Ja dhe motivacioni i nenshkruar nga poeti i madh:

"Madje edhe Jakut puna i hecka mbare:

Pse t'gjith njata qi ndoj' n'ate shkolle te re,

Ata te gjithe nji here mbeten shqyptare,

Te zott me vjafte per Atme edhe per Fe;

Mandej ma teper dolen n'za tregtare,

Qi shoket e tyne n'Shkoder sod s'i ke;

Njata reshperet e mdhej, Muzhaj e Bishka,

Te shkolles s'Jak Spacit kane pase xane nder banka".

Ne u ndalem shume tek poema herojkomike "Paloke Cuca", sepse ajo eshte nje apologji e vertete ne mbrojtje te gjuhes dhe te shkolles shqipe ne ato vite te renda per kombin shqiptar dhe kulturen e tij.

Poeti pedagog ka besim te patundur tek fuqia e shkolles per te transformuar shqiptarin ne nje force aktive, te afte per te cuar perpara kombin e vet.

"Oh! at-here, kur n'shkolle zbutun shqyptari

N'mni t'ket marrun ej gjakun e dhunen,

E me dije t'ket kapun ej punen

Shqypnis fati do t'cilet tamam".

Fishta nuk qendron vetem tek polemika, por si njeri i veprimit kalon ne terrenin konkret. Me 1902, me t'u bere drejtor i shkolles franceskane, futi shqipen si gjuhe mesimi dhe pastaj e ngriti ate ne nivelin e nje plotorje dhe me 1921 prane saj hapi gjimnazin "Iliricum" qe me 1928 nxorri maturantet e pare, te afte per te vazhduar studimet e larta kudo ne bote.Keshtu, ai krijoi per kohen nje kompleks arsimor te fuqishem qe, sipas dr.Jani Minges, perfaqesues i Ministrise se Arsimit, ne provimet e pjekurise, ishte ne nivelin e kerkesave te kohes.

Fishta ben thirrje per zgjerimin e arsimit shqip ne te gjithe territorin e shtetit te ri shqiptar. "Aty nga viti 1914, thote Sterjo Spasese, me gishterinjte e dores numeroheshin shkollat fillore, qe kishin per gjuhe zyrtare shqipen. Ne artikujt "Gjuha e mesimit", "Gjuha shqipe" e ne te tjera, poeti me kembengulje lyp qe gjuha shqipe te jete e detyruar ne te gjitha shkollat fillore te Shqiperise dhe te nsite shqiptaret qe te mos tregohen te fjetur e te pergjumur, kur eshte puna e gjuhes, sepse prej saj rrjedh jeta dhe vdekja e kombit"(22). Te "Shqyptarja e qytetnueme" Fishta kerkon qe "Edhe bijave shqiptare me u dhane mesim ne gjuhe amtare".

Tek "Nevoja e mesimit" Fishta u thote bashkekombasve te tij se lufta per dije nuk eshte nje kerkese e rendomte dhe tregon se cfare i ka dhene shkolla njerezimit:

"M'kambe piramidat i ngrehi shkolla,

I dha hije te gjalla mermerit;

M'pelhure jeten ravizi te nierit,

Kohet e shkueme perpara ia shtroi.

Kush msoi nierin me re me fluturue?

Me njeh hyjt? Me mate rrezet e diellit?

N'pune me qitun vetimen e qiellit?

Ane m'ane botes me ngrehun kunend?

Kush msoi nierin menga pirsi rrfeja?

Jetes m'i a njoftun te mshefta burimet,

E vales s'detit m'i a mujtun thellimet,

Edhe vendin m'e afritun me vend?

Vetem shkolla ta mrekuj portini

E i msoi popujt ndertime sundimit,

E u dha n'dore edhe velga gjallerimit;

Larg mjerijet te qete jeten u a mban"

Keto ide hedhin drite mbi konceptin fishtjan ne lidhje me permbajtjen e shkolles qe, po te shikohet edhe me syrin e sotem, eshte shume i perparuar. Fishta kerkon qe edhe njeriu shqiptar te aftesohet per ta ngritur vendin e tij ne nivelin e zhvillimit tekniko-shkencor te kohes.

Vete shkolla per Fishen eshte produkt i genit njerezor. Ai ka besim te plote se ajo perpunon e zhvillon aftesite kerkuese, zbuluese, perpunuese e krijuese te mendjes njerezore, te cilat perbejne shpirtin e shkences. Tek deklarimi i genit shpalosen idete e poetit pedagog per rolin e shkolles ne formimin e figurave te shquara boterore dhe kalimin e tyre ne perjetesi:

"Mendjen e njeriut n'shkolle une mpreha,

Ku kam rrite ata Platonet,

E ato shpatat me dy teha,

Demostanet e Ciceronet;

Edhe t'vetmin n'jete, Homerin,

Me ate Virgjilin e Aligerin,

T'cileve as vdekja s'ka cka u ban"

Kjo eshte fuqija cudiberese e "Temullit te dijes", sic e quan si shkollen. Geni, qe eshte personifikim i aftesive mendore te njeriut e te gjenialitetit te tij, vazhdon me tej:

"Edhe zbuloj ku struket jeta,

Cka asht e mire e cka asht e verteta,

Bukuria kah buroi".

Per Fishten mendja e njeriut eshte e plotefuqishme, s'ka kufi, ajo eshte forca qe i jep perpara zhvillimit dhe qe cdo gje e konkretizon me vepra. Ceni e mbyll deklaraten e tij madhore, qe shpreh thelbin e filozofise dhe te ideve arsimore te Fishtes dhe qe, per kohen kur u thane, jane shume te avancuara:

"Per mue shekulli kufij s'ka,

Synin kem ma t'kthjellte se dielli;

Perendise dhe i kam perngja,

Hije t'reja n'jete kah shtielli.

Mbas Tenzot, une jam fuqia"

Fishta e shikon "Tempullin e dijes" si nje vend ku bashkohen te gjithe, prandaj ne shkollat e tija keni nxenes nga te gjitha besimet. Je nje gur nga themeli i tolerances fetare ne Shqiperi. Te gjithe, sipas Fishtes, duhet te mesojne shkencen dhe te gjithe duhet ta vene ate ne jete ne dobi te kombit te tyre. Ai beson se shkenca krijon unitet human sepse rezultatet e saj i perkasin te gjithe njerezimit. Ai e pranon se lufta per te fituar dije eshte pune e veshtire dhe e lodhshme, fjalen e ka per punen qe behet ne kerkim te se rese, te progresit, te shtigjeve te pashkelura. Tek "Nje lule vjeshte" shkruan:

"Oh! Sa e sa here, kur ne mbramje shuen natyra,

E tjeter s'ndihet, vec rryma e perroit,

Qe permallshem gurgullon neper rranje e curra,

Une lodhe mbi letra t't'dijshmeve t'kahmotit,

Mbas t'cileve fjalen rri tue e lmue shqiptare"

Ketu shfaqet sistemi i punes se tij si artist e shkencetar me rendiment te larte, qe eshte nje shembull i shkelqyer, jo vetem per te rinjte, por per te gjithe boten tone intelektuale, qe aktivizohet ne fusha te ndryshme te punes krijuese.

Fishta, si poet me diapazon te gjere krijues, filozof e pedagog, sociolog e diplomat e klasit te pare etj. nuk eshte kunder kultures se huaj, as kunder marredhenieve te drejta ne fushen e shkences e arsimit me vendet e tjera, por ai eshte kundershtar i prere i perdorimit te shkolles per shkombetarizimin e nje populli, qe ne kohen e tij perbente nje nga rreziqet me te madhe per lirine e vendit tone. Ai godet edhe ata studente qe kane shkruar jashte per te studiuar dhe nuk tregojne kujdesin e duhur per te perfituar sa me shume nga pervoja e vendeve te tjera dhe per ta vene ate ne sherbim te zhvillimit shqiptar. Eshte interesante edhe kerkesa e tij kembengulese qe meshtaret e rinj te pergatiteshin ne shtete te ndryshme te Evropes, me qellim qe te mund te sillej edhe nepermjet te kesaj rruge kulture e sa me shume vendeve te zhvilluara. Fishta eshte i orientuar nga kultura oksidental dihen konsideratat e tij per Geten, Shekspirin, Danten e shume te tjere. Por ai nuk ka nenvleftesuar as vlerat shkencore e artistike te popujve te lindjes. Mjafton te permendim mendimet e tij per Kinen ku ne mes tjerash thote:

"Por jane mjaft t'mecem

kinezet e ngrate:

Punen e dijen

I kane zanate"

Per te realizuar mbrojtjen e gjuhes e te shkolles shqipe, si mjete qe synojne jo vetem ruajtjen e identitetit shqiptar, por edhe per te vene atdheun ne rrugen e perparimit, ai kerkon qe te mobilizohen te gjitha forcat intelektuale ne sherbim te ketij zhvillimi:

"Prandaj arsyeja, vazhdon ai,

e lype qe, cka asht shqiptar i penes e i dijes,

T'ia shuguroje atdheut fuqite e veta

E n'udhe te veje t'lumnise e t'perparimit.

Nje shtet qe s'perparon asht i gja e shtime,

E jete te gjate nuk ka"

Kjo thirrje tingellon aktuale dhe tani. Shqiperia, kurre me shume se sot, s'ka patur nevoje per kontributin e korpusit te intelektualeve per te perballuar detyrat e medha te shekullit XXI, qe lidhen me forcimin e mendimit demokratik ne drejtim te organizimit shoqeror dhe te zhvillimit te teknikave e teknologjive te reja ne fusha te ndryshme te artit, shkences, kultures etj. Ai ka vleresuar shume punen e shkrimtareve te shquar qe "mrrijten me ba te njihet gjuha shqipe si gjume mesimi gadi ne te gjitha shkolla dhe gjuhen zyrtare ne te gjitha zyrat e shtetit, si dhe leshuan rranin e pare te ndergjegjes kombetare".

Kjo figure e perkushtuar teresisht zgjidhjes se problemeve te veshtira, qe kaloi kombi yne ne ato vite, kerkon studime te thella per te dale ne drite tere vlerat e tij, qe krijoi edhe ne fusha te ndryshme te shkencave. Konceptet e reja demokratike per vleresimin e trashegimise, po te shfrytezohen mire, e lehtesojne me shume kete pune, qe domosdoshmerisht duhet bere. Kete e thone dhe bashkekohesit e tij: "E kur me kalimin e kohes, familja shqiptare, e mbledhur rreth vatres plot flake, do te permende emrin e fratit poet, figura e ketij do te shkelqeje me me force, sepse atehere do te jene zhdukur nje here e mire dhe vogelsirat me te kota te njerezve. Atehere jeta e poetit do te behet me interesante e me e pasur ne kujtime"(31) Kete perfundim e verteton dhe fakti se dikur lihej pa u permendur emri i tij edhe kur flitej per Kongresi e Manastirit, ku sic dihet, qe firme e pare, pa bere fjale edhe per shume e shume raste te tjera.

Dihet se Fishta, qe qe gjalle, eshte nderuar me medalje e tituj shkencore te larte. Me rastin e 130 vjetorit te ditelindjes se tij. Keshilli i Bashkise se Lezhes e beri "Qytetar Nderi". Ne kete mbledhje perkujtimore, nje grup intelektualesh kerkuan nga Kryetari i Qarkut dhe Prefekti qe t'i behet nje propozim Presidences qe t'i akordoje poetit te madh titullin e larte "Nderi iKombit" per merita te shquara ne sherbim te Kombit shqiptar. Kjo deshire u realizua nga Presidenti Alfred Moisiu me 28.XI.2002.

Profesor as.dr.Mark Vuji