Këto janë fjalët e para, të pakta, që renditen në këtë
faqe kushtuar këtij kompozitori të çuditshëm, të mistershëm, mit dhe novator,
të përmasave epokale.
Për të është shkruar, kërkuar, studiuar dhe vazhdohet të
punohet ende, për t‘i shkuar deri në fund misterit të largët të veprës së tij.
Vetë figura e këtij gjeniu të heshtur, lëviz e shfaqet mes jehonave të largëta
të melodive dhe këngëve të zbërthyera e të pazbërthyera bizantine, mes të
dhënave të sakta, të pasakta dhe të dyshimta të jetës e biografisë së tij.
Dekada dhe akoma më tej, shekuj më parë, biografë apo studiues të muzikës
bizantine, nga vende të ndryshme të Ballkanit kanë tentuar ta nacionalizojnë
atë, duke i dhënë Kukuzelit herë kombësi bullgare, herë serbe, herë greke dhe
herë rumune!
Por, nëse për "nacionalitetin" e tij ende
hipotezohet apo bëhen përpjekje për "ta përvetësuar" gjeniun dhe
famën e tij, askush deri më sot nuk ka mundur dot të marrë iniciativën për të
ndryshuar vendlindjen apo për të gjetur një variant të dytë të saj.
"Jan Kukuzeli, lindi në Durrës të
Shqipërisë!"... Këtë fakt detyrohen ta pohojnë pa asnjë ekuivok të gjithë
hulumtuesit, sepse kështu e kanë shtampuar të gjitha dokumentet e kohës apo
edhe ato të mëvona, duke shtuar se "në atë vend kaloi edhe fëmijërinë e
tij…"
Për kontributin e tij të veçantë, pse jo të
jashtëzakonshëm në fushën e artit muzikor, të kishës ortodokse bizantine,
Kukuzeli është shpallur nga kjo e fundit "Agjios" - i Shenjtë dhe
gjithmonë sipas rregullave klerikale të Kishës Ortodokse, për çdo "të
shenjtëruar", përpilohet biografia apo "vita" siç thirret, e cila
përmbledh në vargje tërë jetën dhe të dhënat biografike të njeriut të
shenjtëruar.
"Vita" më e hershme, që është gjendur për këtë
gjeni, është ajo që ruhet në Kodikun 46, të Manastirit të
Vatapodhit-Halqidhiqi, Selanik, e cila është shkruar në vitin 1550. Autori apo
biografi i këtij shkrimi biografik për Kukuzelin - Shenjtor, nuk na e ka dhënë
emrin e tij, duke mbetur në këtë mënyrë anonim. Në këtë dokument, me vlera
unikale për gjeniun, përshkruhet tërë jeta e tij qysh nga fëmijëria, vitet e
shkollës së tij pranë oborrit perandorak bizantin, në Kostandinopojë, mandej
largimi prej këtu dhe mbyllja asketike dhe e izoluar në Malet e Shenjtë (Mont
Athos) e konkretisht në Manastirin e "Lavrës së Madhe", në Agjio Oros
(2).
RRETHANAT E ERRËTA
TË LARGIMIT NGA DURRËSI
Pikërisht në këtë dokument (3) të hershëm, të vitit 1550,
përmendet dhe nënvizohet qartë fakti se "Joan Kukuzeli lindi në qytetin e
Durrësitâ, mbasi kaloi vitet e fëmijërisë u vendos në Kostandinopojë".
Po cilat qenë shkaqet, rrethanat dhe zhvillimet ato mote,
që shtynë në udhën e mërgimit drejt metropolit të Perandorisë Bizantine të riun
durrsak?
Sa përmes këtij akti, aq edhe nga dokumente të tjerë të
këtij lloji, që do t‘i shoshim më poshtë, si kohë e largimit të Kukuzelit
shënohet viti 1295. Nuk përjashtohet që kjo e dhënë të jetë e saktë, sa për
faktin që gjendet në një regjistër të një institucioni skrupuloz të kohës, aq
edhe për faktin tjetër se, pikërisht këto vite përkojnë me emigrimet e mëdha të
shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, Thesalisë, Beotisë, Atikës,
Maqedonisë lindore, në Greqi, Thrakë e më gjerë, që tashmë njihet si zbritja e
arvanitëve.
Në studimin e figurës së Kukuzelit dhe të kohës së
largimit të tij nga qyteti i lindjes, Durrësi, nuk është parë asnjëherë ky
largim, si një fakt që përkon pikërisht me këtë sfond historik, shpërnguljet
masive të shqiptarëve drejt territoreve të Ballkanit Jugor, pra drejt
territoreve të Greqisë së sotme.
Ato mote, të emigrimeve masive, i takojnë periudhës, kur
në fronin e perandorit të Bizantit qëndronte Androniku II Paleologu, njeriu i
cili ka nënshkruar aktet perandorake, që lejuan zbritjen dhe vendosjen e
shqiptarëve në territoret e lira të Greqisë dhe më gjerë, terrene ku gjenden
arvanitët edhe sot e kësaj dite. (4 - Burime bizantine)
Në fundin e shekullit të 13-të, ne e gjejmë edhe vetë
Paleologu II, të ketë zbritur në territoret e Arbërisë dhe madje në qytetin e
Durrësit për qëllime ushtarake. (5)
Pikërisht ky perandor, që i ka ftuar shqiptarët (nën akte
të rregullta ligjore perandorake) në zbritjet e tyre drejt tokave të jugut,
spiritualisht karakterizohet si njeri dashamirës, pasionant dhe prostat
(mbrojtës) i arteve, ikonografisë, muzikës, arkitekturës etj. Nën këto
ngarkesa, pasione, formim dhe prirje, ai pati urdhëruar aso kohë
"qëmtimin, seleksionimin dhe dërgimin në shkollën e muzikës, pranë oborrit
të tij Perandorak, të fëmijëve të talentuar nga të katërta anët e
perandorisë". (6)
Duke përkuar kjo kohë e largimit të Kukuzelit drejt
metropolit bizantin, me këtë klimë të përgjithshme të emigrimeve masive arbërore
dhe me pasionet e urdhrat perandorakë, bëhet përherë e më e besueshme që koha e
shënuar në Kodikun e Vatapodhit, të jetë viti i saktë i largimit të Kukuzelit
drejt mitropolitit perandorak, pra viti 1295.
NJË TALENT QË
TRONDIT OBORRIN PERANDORAK
Nga ato dokumente që kemi në dispozicion deri më sot,
konfirmojnë bindshëm faktin, që në Kostandinopojë, Kukuzeli nuk qëndroi gjatë,
ndoshta dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet. Por, brenda këtij harku kohor,
"ylli" i tij shkëlqeu, duke lënë gjurmë të papërsëritshme në thesaret
e kulturës bizantine. "Në shkollën imperiale të muzikës ai u bë menjëherë
studenti më i dalluar, por veçmas në korin e oborrit perandorak, ku ai u shpall
- mjeshtri - i saj", thuhet në "vitën" që përmendim më sipër. Kjo
dhunti e talentit të tij të veçantë habiti auditorët, maestrot dhe hierarkinë e
lartë perandorake. Është kjo arsyeja që shumë shpejt i adhuruari laureohet me
titullin "Angelofonos" - "zë-engjëlli". Duke iu referuar dy
dokumenteve të rëndësishme të atyre kohëve, Imerologjios Sinaik (të vitit 1332)
dhe Kodikut të Leningradit, që flet më gjerë për Kukuzelin, ata na bëjnë të
njohur pikërisht faktin se "këtë titull të veçantë,
"angjelofonos", Kukuzeli e mbante që prej moshës njëzetvjeçare".
Në një dokument tjetër që i takon fondit MSS për muzikën
bizantine, mësohet se brenda një kohe të shkurtër, në vitet 1300, karriera e
tij muzikore ishte bërë shumë e njohur, ndërsa në çerekun e parë të shekullit
të 14, ai konsiderohej dhe ishte shpallur "lider i kompozicionit muzikor
në tërë perandorinë". (7)
Pra, ngjitja e tij në majat e artit muzikor bashkëkohor,
brenda një periudhe fare të shkurtër dhe në një moshë fare të re, pa asnjë
mëdyshje që ka lënë gjurmë të thella në rrethet kulturore të kohës dhe bashkë
me të ka ngjallur xhelozitë e njohura njerëzore... Ky apogje i Kukuzelit, në
majën e elitës kulturore të perandorisë, pasqyrohet edhe në dokumente të tjera
të shumta të kodikëve të Lavrës së Madhe.
KRIJIMTARIA DHE
NOVACIONET MUZIKORE
Krijimtaria e "mjeshtrit" durrsak në fushën e
muzikës është tepër e gjerë, por fatkeqësisht vetëm një pjesë e krijimtarisë së
tij kompozicionale është deshifruar apo mendohet se është deshifruar. Kukuzeli
ishte në të njëjtën kohë edhe krijues - kompozitor edhe interpretues i
talentuar - këngëtar. E thënë në gjuhën e sotme ai ishte një kantautor i
talentuar.
Por, në qoftë se sot, fatkeqësisht ne nuk e kemi, nuk e
dëgjojmë dot më zërin e tij engjëllor, në duart e studiuesve mbetet
dokumentacioni që na rrëfen punën e tij krijuese. Gjatë tërë jetës ai u mor me
studimin e muzikës së lashtë tradicionale, të trashëguar përmes ritualeve
bizantine. Ende edhe sot ruhen dorëshkrime të deshifruara, të ekspozuara dhe të
tjera ende të pashpallura, në fushën e kërkimeve të tij muzikore. (10)
Ai punoi e shkroi studime teorike, kompozoi me një
intensitet të madh dhe përherë në mënyrë novatore në raport me traditën
pararendëse. Me krijimtarinë e tij, ai hapi dhe themeloi atë që në artin
muzikor bizantin thërritet "Periudha e Tretë" e këtij arti, si dhe
ndërtoi sistemin e famshëm të shkrimit muzikor, i cili tanimë njihet si
"Sistemi Kukuzelian i shkrimit muzikor".
Kritika muzikore dhe studiuesit e trashëgimisë
tradicionale e kanë karakterizuar krijimtarinë e Kukuzelit si "burim i
dytë i muzikës greke". Veç krijimtarisë së madhe krijuese, në radhën e
dokumentacionit që ruhen prej tij, gjenden edhe mjaft studime të thella, që
Kukuzeli ka bërë për deshifrimin e krijimtarisë së autorëve pararendës.
Në shkrimet muzikore të vjetra, që ruhen në manastiret e
Agjio Orosit (Malit të Shenjtë), poshtë shkrimeve me bojë të zezë, të
përpiluara nga krijues dhe artistë anonimë, gjenden deshifrime dhe shpjegime të
tyre të mëvona në ngjyrë të kuqe. Pikërisht këto shënime të shumta janë
vërtetuar plotësisht, se janë punuar nga dora e Jan Kukuzelit. (11)
Krahas punës së tij të madhe krijuese, Kukuzeli nuk
pushoi asnjëherë së kënduari, nga shkolla dhe sallonet mondane të oborrit
perandorak, deri në labirintet e manastireve të Lavrës së Madhe, në Agjio Oros.
Zëri i tij, i cilësuar "engjëllori", linte aso kohe gjurmë aq të
thella, sa shkrimet dhe impresionet e opinioneve dhe të kritikës në tërësi e
ngrenë atë gati-gati në lartësinë e mitit të gjallë. Jo rrallë gjendet në
radhët e këtyre shkrimeve dedikuar "mjeshtrit" se "për të
dëgjuar zërin e tij vinin pranë Kapelës së Lavrës së Madhe në manastirin e
Agjio Oros, njerëz nga të katërta horizontet gjeografike të
perandorisë..." (12).
Gjatë tërë viteve që ai qëndroi si murg në manastirin e
Agjio Orosit, Kukuzeli këndoi liturgjitë e tij të famshme krah ikonës së Zonjës
së Madhërishme - Shën Mëri, të Lavrës së Madhe. Për shkak të shumë
përkushtimeve muzikore, që durrsaku i pati bërë kësaj ikone të njohur, që ruhet
edhe sot e kësaj dite në këtë manastir, ajo-tabloja thërritet sot
"Kukuzelica".
Krijimtaria e madhe e durrsakut nuk u shtri vetëm në
fushën e kompozimit, të studimeve teorike muzikore dhe të interpretimit fonik,
Kukuzelin e gjejmë mjaft produktiv edhe në fushën e krijimtarisë letrare
poetike. Ai mbetet një emër i madh edhe për poezinë liturgjike bizantine. Shumë
nga këto krijime poetike ruhen në fondin e letrave të tij origjinale, ashtu
sikurse edhe një poemë e gjatë, e cila është melodizuar nga kompozitori i
njohur Thoma Thikare. Këto dorëshkrime dhe një pjesë e madhe e krijimtarisë së
tij në origjinal ruhen në: a- Kodikët EBE, nr. 2411, që i takojnë fillimit të
shekullit të 14; b- Kodiku i Vatapodhit nr. 1497; c- Imerologji Sinaik i vitit
1332; d- Kodiku i Leningradit nr. 121 etj. Shkrimet dhe këngët e tij më të
hershme ruhen në dy imerologjiotë (ditarët), që u takojnë viteve 1302 dhe 1309.
Kritika e artit muzikor bashkëkohor që studion dhe
analizon krijimtarinë e mjeshtrit, i vlerëson krijimet, Chantet, meloditë dhe
liturgjitë e tij, në raport me krijimet e autorëve të tjerë, më të hershëm apo
bashkëkohës me Kukuzelin, "të dalluara për një superioritet të dukshëm të
durrsakut në raport me tërë kompozitorët bizantinë të këtyre shekujve. Ai
shfaqet me profilin e novatorit të parë që abandonon të vjetrën, mënyrën
konservatore të kompozimit drejt gjetjeve të reja melodike..." (14).
Kukuzeli vlerësohet si një urë, prej ku kapërcehet nga brigjet e traditës
muzikore të vjetër, të shekujve të 13 dhe përpara tij, në repertorët e rinj
muzikorë, që u pasuan nga tërë shkolla muzikore bizantine e mëvonë.
Në gjykimin e kritikës dhe të studiuesve, Kukuzeli mbetet
kompozitori novator më i rëndësishëm i fondit të muzikës që përdor edhe sot
kisha ortodokse bizantine.
KUSH ISHTE NJERIU
QË ZBULOI TALENTIN DURRSAK?
Po kush ishte maestroja që dalloi talentin brenda
shpirtit të këtij djaloshi të ri nga Durrësi? Kush ishte ai njeri, që pasi e
përzgjodhi mes shumë talenteve të tjerë, punoi me kujdes për t‘i përpunuar
dhuntitë këtij të riu dhe për ta çuar mandej në skenat e yjeve që lënë gjurmë
në dimensionet e pafund të kohëve?
Është shumë interesant ajo që kemi gjetur së fundi, në
një nga studimet e dokumenteve bizantine të asaj kohe, e cila na bën të njohur
emrin e maestros, që punoi me talentin për ta çuar atë në nivelet e gjeniut.
Kush ishte pra mësuesi që u mor nga afër me durrsakun e ri?
Çuditërisht gjejmë të ketë qenë një tjetër shqiptar, ai
quhet "Joani Glika (Glika - në shqipen mesjetare është Gjika, në shqipen e
sotme, ashtu sikurse Gluha - gjuha) nga qyteti Glika i Thesprotisë", thotë
dokumenti bizantin. Po Glika ekziston edhe sot e kësaj dite si vendbanim në
Thesproti, pra në Çamërinë e sotme.
Në këto dokumente, Joani Glika-Gjika etiketohet si
"teoricieni bizantin i shkollës muzikore të fronit perandorak". Në
radhët e komentit për këtë maestro të shkollës muzikore thuhet se ai duhet të
ketë lindur në 1250-ën.
E thënë me fjalë të tjera, duket qartë se tutori i
Kukuzelit ka qenë një tjetër shqiptar. Pikërisht ky fakt e bën edhe më
interesant figurën e Kukuzelit, i cili nga ky rast duket se nuk na shfaqet më
si një fenomen i vetmuar dhe i shkëputur në botën muzikore arbërore mesjetare.
Siç shihet, edhe të tjerë emra i gjejmë në radhën e elitës intelektuale të
kohës, deri drejtues dhe teoricienë në shkollat më në zë dhe më të hershme të
kontinentit tonë, kur ende në Evropë nuk kishin lindur universitetet e para.
Por, edhe Joani Glika (Gjika) nuk është një mjeshtër i
vetëm. Në të njëjtat vite krahas Glikës, në elitën e Oborrit Perandorak qëndron
edhe një tjetër figurë e njohur, i vlerësuar si "I Mirënjohuri - i madh
melodi-himnhartuesi i Shën Sofisë së Kostandinopolit - Joani Kladha" (9).
Për këtë të fundit nuk gjejmë më shumë të dhëna, por nisur nga mbiemri i tij -
Kladha, sqarojmë se ky mbiemër i takon fisit të famshëm shqiptar (arbëror) të
Mesjetës, që në shekullin e 13-14 emigruan në Greqi. Ndër ta, më i dëgjuari
mbeti kryengritësi heroik, Krokodil Kladha, që udhëhoqi një nga kryengritjet më
të dëgjuara kundër pushtuesve osmanë dhe mbasi u kap u rrop i gjallë
publikisht...(10).
BRAKTISJE E
LAVDISE DHE POPULLARITETIT
Por, pikërisht ato çaste kur emri i Kukuzelit pat arritur
apoteozat e lavdisë, kur zëri dhe talenti i tij përmendej me admirim të
skajshëm në të katërta anët e Perandorisë, kur rrethet e larta të elitës
kulturore bizantine flisnin për novacionet dhe interpretimet e tij të mahnitshme,
pikërisht ato momente, kur pas drobitjes së lindjes së gjenisë së tij, njeriu
pret vlerësimet, duartrokitjet dhe përgëzimet çlodhëse, pikërisht ato momente
"durrsaku" është larguar nga skena e lavdeve dhe triumfit. Nga oborri
perandorak, nga buja e adhuruesve të shumtë, nga zhurma dhe lavdet e publikut,
që e priste tërë ovacion, nga jeta tërë emocion dhe popullaritet, ...papritur
Kukuzeli braktis kryeqytetin, Kostandinopojën, bujën e shenjtërimit që e
rrethonte dhe shkon të mbyllet, izolohet përfundimisht në territore të veçuara
gjeografikisht, në terrene malore të pakalueshme nga vizitorë të zakonshëm, në
manastiret-kështjella të Malit të Shenjtë, në Halqidhiqi... duke u kthyer në
një asket, murg i mbyllur në manastiret enigmë…
Po, për çfarë arsye e ndërmori Kukuzeli këtë braktisje?
Cilat qenë rrethanat që e detyruan atë të largohet prej
lavdisë, adhurimit masiv, popullaritetit që e rrethonte ngado?
Në ç‘rrethana ai u imponohej pasioneve të moshës së tij
për t‘u ndrydhur brenda jetës së mbyllur të manastireve?
Në një nga dokumentet, që bën fjalë për këtë ngjarje të
çuditshme të jetës së kompozitorit dhe novatorit kurajoz, thuhet se largimi iu
imponua për të mos iu nënshtruar akteve imponuese të oborrit perandorak dhe
kërkesës së Perandorit për ta martuar me një lidhjen e afërt të tij brenda
pallatit. Një tjetër dëshmi, që është kontradiktore me njoftimin e mësipërm, na
bën të njohur se Kukuzeli është larguar krejt papritur i mbuluar nga heshtja. Kur
Perandori mësoi për largimin e tij dhe strehimin përfundimtar në Manastiret e
Athosit, dërgoi dy të besuar për të mësuar rreth së vërtetës së këtij largimi
të papritur dhe për ta ftuar atë në rikthimin e tij pranë oborrit. Por, gjeniu
nuk e pranoi ftesën dhe nuk u rikthye më kurrë në labirintet e mistershme të
pallateve perandorake.
Ende nuk mund të themi me siguri, nëse qenë vërtet këto
motivet apo diçka tjetër që detyroi Kukuzelin të braktisë një herë e
përgjithmonë kryeqytetin e Perandorisë Bizantine, privilegjet dhe lavdinë e
tij, titujt, bujën dhe laureimet honorifike.
Një gjë mund të vërejmë me saktësi, që motivi i këtij
largimi duhet të ketë qenë tepër i thellë, aq sa mund të themi se shkaku i
mistershëm e kishte bindur plotësisht atë për t‘i qëndruar përgjithmonë besnik
vendimit të marrë për arratisje përfundimtare drejt vetmisë, si murg asket i
manastireve të Athosit.
Por, me gjithë arratisjen e tij fizike, Kukuzeli nga një
gjë nuk u arratis kurrë, nga pasioni dhe krijimtaria e tij muzikore. Edhe në
Manastirin e Lavrës së Madhe, Kukuzeli vazhdoi të punojë intensivisht deri në
vitet e fundit të pleqërisë së tij të bardhë. Dorëshkrimet e tij të shumta, në
radhojtë dhe kodikët e këtyre manastireve, mbeten të shfletuar dhe ende të
pashfletuar, të zbërthyer, të pazbërthyer, në pritmëni si objekt i studimeve të
mëtejme dhe padyshim i të papriturave më të mëdha.
Veç aktivitetit të tij të dendur krijues dhe studimor,
gjatë dekadave që Kukuzeli qëndroi në manastiret e Athosit, duke kryer ato
detyra që rregullat e manastireve u caktojnë shërbëtorëve të tyre, murgjve,
durrsaku si një murg i bindur merrej edhe me kullotjen e bagëtive. Kështu,
gjeniu i muzikës, në një farë mënyre i përngjan perëndive të lashta - pse jo
Orfeut.
Pikërisht, në afërsi të Manastirit të Lavrës së Madhe, ku
"durrsaku" kaloi pjesën më të madhe të jetës, ai pati ndërtuar një
strehëz të vogël, ku banonte shpesh, ndërsa qëndronte jashtë manastirit, derisa
vdiq. Trupi i tij u varros në Kishën e Arhangjelëve, në afërsi të Lavrës së
Madhe, në Agjio Oros, vend ku identifikohet edhe sot varri i tij. Në Kodikun
nr. 46 të këtij manastiri ruhet një portret i Kukuzelit, i cili mendohet të
jetë punuar nga artistë bashkëkohës me mjeshtrin, por që, gjithsesi, autori i
tablosë mbetet anonim.
PËRPJEKJE PËR TË
PËRVETËSUAR ORIGJINËN E DURRSAKUT
Duke ndjekur gjurmimet e bëra për figurën dhe
krijimtarinë e këtij krijuesi përherë gjen pretendime për origjinë joshqiptare
të Kukuzelit! Ka studiues të veçantë grekë dhe bullgarë, që pretendojnë për një
origjinë tjetër të "durrsakut". Bullgarët, për të na bindur dhe për
të "argumentuar" origjinën bullgare të Kukuzelit, theksojnë se
"nëna e tij ishte bullare", por pa na treguar se cilat janë këto
burime që e thonë këtë gjë, ku është marrë kjo e dhënë etj! Jo vetëm kaq, por
në qershor të vitit 1980, bullgarët duke e pretenduar për bullgar, organizuan
në Sofje një simpozium ndërkombëtar, me rastin e 700-vjetorit të lindjes së
Kukuzelit!
Nuk është as e para dhe as e fundmit herë, kur
personalitete apo figura me kontribute të dalluara në fusha të ndryshme të
jetës shoqërore, bëhen objekt i "lakmive" për përvetësimin ose
ndryshimin e origjinës së tyre. Duket se është një prirje e brendshme e
natyrave njerëzore, që të mirën ta afrojnë për ta pasur "pak" të
tyren. E nga ky rregull, si objekt i lakmuar, duket që nuk është përjashtuar as
Kukuzeli.
Studiues të jetës dhe veprës së "mjeshtrit të
muzikës bizantine", dekada më parë, ndërsa gjenin vlerat unikale të tij,
nuk i shmangeshin dot tundimit për ta pasur të tyren Kukuzelin. Megjithëse, në
jo më pak se në tri dokumente autentikë, të kohës dhe në shumë të tjerë të
mëvonë, bëhet plotësisht e qartë vendlindja e Kukuzelit - për më tepër edhe pse
ai vetë pohon se është nga "Durrësi i Shqipërisë"; ndonjë biograf,
kritik apo muzikolog grek, është përpjekur të "provojnë përkatësinë
heleniko-bizantine të Kukuzelit".
Por, Bizanti apo bizantini nuk nënkupton Greqinë dhe
qytetarin grek.
PERANDORIA
BIZANTINE
Pa dashur aspak të ofrojmë një ekspoze për Bizantin,
Perandoria, nën të cilën territoret e vendit tonë, si tërë territoret e popujve
ballkanikë dhe më gjerë, u përfshinë përreth nëntë shekuj; do të gjykonim me
vend të tërhiqnim vëmendjen në disa fakte. Jo rrallë vihen re konfondime të
koncepteve politike, administrative, gjeografike, kulturore, morale të kësaj
perandorie me ato të një vendi të veçantë. Më konkretisht, shpesh kur thuhet
kisha bizantine (ortodokse) shumë syresh e barazojnë apo e njehsojnë atë me
kishën greke; kur thuhet kultura bizantine e njehsojnë me kulturën greke dhe kur
thuhet Perandoria Bizantine e barazojnë atë me një perandori greke…
Perandoria Bizantine, si çdo perandori tjetër në
historinë e shoqërisë njerëzore, nuk ka qenë një trevë e kufizuar gjeografike,
brenda kufijve të së cilës të përmblidhej një popull etnikisht i pastër, pa
praninë e popujve apo pakicave të tjera. Përkundrazi, Perandoria Bizantine, si
tërë perandoritë e mëparshme apo të mëpastajme përfshinte brenda kufijve të saj
një numër popujsh të ndryshëm, për rrjedhim një prani të madhe gjuhësh që flisnin
këta popuj, një prani të larmishme kulturash, morali, filozofie, eksperiencash
artistike, arkitektonike, muzikore, trashëgimish zakonore etj. E thënë me fjalë
të tjera, Perandoria Bizantine ishte një hapësirë gjeografike, ku përfshiheshin
dhe administroheshin popuj, kultura, trashëgimi, pasuri dhe eksperienca të
shumta, pra ishte një njësi politiko-administrativo-gjeografike multietnike e
multikulturore. Për rrjedhim, edhe institucionet e saj nuk qenë as institucione
greke, as shqiptare, as serbe, bullgare etj., por institucione që përfaqësonin
një brumë dhe produkt multietnik të tërë këtyre popujve. Prandaj, kur themi
muzikë e kishës ortodokse bizantine, ikonografi bizantine, art bizantin etj.,
kjo nuk nënkupton muzikë, pikturë, art apo kulturë greke, as shqiptare, as
bullgare, as serbe, por e të gjithë popujve që jetuan nën këtë perandori, atë
Bizantine.
Në këtë lëmë të madh konkurrencash të shumta dhe të
ashpra do të mbijetonte dhe do të fitonte të drejtën e "qytetarisë
bizantine" ai instrument, ai mendim, ajo arritje apo ai produkt i asaj
shoqërie, që do të ishte thellësisht më i qëndrueshëm, më racional, më
konkurrues, në raport me të tjerët…
Pra, ndërsa institucionet dhe administrata Perandorake
Bizantine ishin një përfaqësi, një simbiozë multietnike që prodhoi artin,
kulturën, muzikën, arkitekturën, pikturën, ligjet, e saj me tipare të dalluara;
popujt që jetuan brenda hapësirave perandorake padyshim që ruajtën tipare të
veçanta, dalluese, si pjesë përbërëse e hapësirave multietnike perandorake.
* * *
Në një nga dokumentet anësorë dhe ndoshta jo fort të
rëndësishme, për "durrsakun", thuhet se edhe mbasi kishte mbërritur
në Kostandinopojë dhe kalonte aty moshën e rinisë së tij, Kukuzeli nuk kishte
mësuar ende të fliste mirë greqisht. Dhe jo vetëm kaq, por në "vitën"
e gjatë dhe të hollësishme për të thuhet se edhe vetë mbiemri,
"durrsakut", i mbeti nga një frazë e gjuhës së tij, që për të tjerët
ishte e pakuptueshme.
Episodi i shkruar në kodik na rrëfen rastin konkret dhe
sqaron se kur "durrsakun" e kishin pyetur shokët e shkollës imperiale
se "çfarë kishte ngrënë për drekë? Ai iu përgjigj në gjuhën e tij, në
mënyrë të pakuptuar - kuka - zela! Nga ky çast, - thuhet në dokumentin e kohës,
- atij i mbeti nofka Kukazeli - Kukuzeli, që mandej e shoqëroi atë si mbiemër
tërë jetën".
Duke shkuar edhe pak më tej në këtë çështje, mendojmë se
është me shumë interes të përmendim një fakt të pagjetur më parë. Në Kodikun e
Vatapodhit gjendet e shkruar nga dora e Kukuzelit edhe një ninullë, për të
cilën thuhet se atë ia pat kënduar dikur nëna e tij. Vargjet e kësaj ninulle janë
bërë objekt i studimeve të ndryshme, për të zbërthyer dhe interpretuar ato me
greqishten ose sllavishten. Por, duket se as përpjekjet e njërës palë dhe as të
tjetrës nuk kanë dhënë përfundime bindëse.
Vargjet interesante të kësaj ninulle nuk janë parë nga
linguistët tanë, për të qëmtuar ata mundësinë e zbërthimit të tyre me anë të
shqipes. E themi këtë, pasi pa dashur të hyjmë në çështje që janë objekt i një
fushe, disipline dhe shkence krejt të veçantë, ruajmë mendimin se tek elementë
të saj mund të dallohen ndoshta ngjashmëri të dukshme me arbërishten...
Sidoqoftë, le të shpresojmë te të rejat dhe të papriturat
e reja që mund të na ofrojë ky durrsak, që i dha aq shumë shpirtit melodik dhe
fondit muzikor të popujve e institucioneve që jetuan nën Bizantin.
No comments:
Post a Comment